Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Szczecinie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

13 lutego 2024 r.

Sąd Apelacyjny w Szczecinie I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący: SSO del. Robert Bury

po rozpoznaniu 13 lutego 2024 r. w Szczecinie na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa A. K.

przeciwko M. W. i S. L.

o ustalenie

na skutek apelacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego w Koszalinie z 29 kwietnia 2022 roku w sprawie I C 444/17

uchyla zaskarżony wyrok w całości i przekazuje sprawę Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Robert Bury

Sygn. akt I ACa 1245/22

UZASADNIENIE

Sąd Okręgowy w Koszalinie wyrokiem z dnia 29 kwietnia 2022 r. oddalił powództwo wniesione przez A. K. przeciwko pozwanym M. W. i S. L., którego przedmiotem było ustalenie nieważności umowy przeniesienia własności nieruchomości objętej księgą wieczystą o nr (...) w zamian za zwolnienie z długu, zawartej między S. L. a M. W. 3 czerwca 2017 r. Powód pismem z 20 sierpnia 2020 r. (k. 918) zmienił przedmiotowo powództwo przez dodanie kolejnego żądania domagając się także ustalenia nieważności umowy sprzedaży wskazanej nieruchomości zawartej 21 kwietnia 2017 r. między powodem A. K. a pozwanym S. L.. Powód pismem z 22 marca 2022 r. (k. 1464) po raz kolejny rozszerzył powództwo przez zgłoszenie nowego żądania określając jej jako ewentualne, domagał się zobowiązania pozwanego S. L. do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu na rzecz powoda prawa własności opisywanej nieruchomości wskutek odstąpienia przez powoda od umowy sprzedaży.

Powód twierdził, że 21 kwietnia 2017 r. zawarł z S. L. umowę sprzedaży nieruchomości, położonej w K. przy ul. (...) za cenę 248.000 zł, z czego pozwany zapłacił 5.000 zł. S. L. w umowie oświadczył, że zakup nieruchomości sfinansuje z udzielonej mu przez pozwanego M. W. pożyczki w wysokości 56.000 euro. Brak zapłaty tłumaczył wadami prawnymi lokalu polegającymi na zameldowaniu w nim J. W.. 3 czerwca 2017 r. pozwani zawarli umowę przeniesienia własności nieruchomości w zamian za zwolnienie z długu pożyczki, która jest nieważna, ponieważ jest pozbawiona causa. Pożyczka, z której pozwany S. L. miał sfinansować zakup lokalu od powoda, nigdy nie została udzielona, a miała umożliwić popełnienie przestępstwa oszustwa na szkodę powoda. Interes prawny w ustaleniu nieważności umowy powód uzasadniał działaniami pozwanego S. L. nakierowanymi na ubezskutecznienie wyegzekwowania należności wynikających z umowy sprzedaży. Egzekucja wobec pozwanego pozostaje bezskuteczna, a orzeczenie ustalające pozwoli powodowi na faktyczne zaspokojenie jego roszczenia. Wyrokiem Sądu Okręgowego w Gdańsku (IV K 82/18) S. L. został skazany za popełnienie przestępstwa oszustwa na szkodę powoda polegającego na doprowadzeniu powoda do niekorzystnego rozporządzenia lokalem mieszkalnym przez wprowadzenie w błąd co do zamiaru zapłaty ceny. Powód utrzymał, powołując się na treść art. 58 § 1 k.c., że czynność prawna podjęta w celu przestępczym jest nieważna. Dodał, że tylko wyrok ustalający może stanowić podstawę wpisu w księdze wieczystej dla tej nieruchomości. Ustalenie nieważności umowy z 3 czerwca 2017 r. spowodowałoby, że pozwany S. L. stałby się powrotnie właścicielem nieruchomości, a powód miały szansę na zaspokojenie roszczenia przez przeprowadzenie egzekucji.

S. L. wniósł o oddalenie powództwa o ustalenie nieważności umowy przeniesienia własności nieruchomość na rzecz M. W., twierdząc, że powód zataił zameldowanie w nieruchomości J. W.. Pozwany wstrzymał zapłatę ceny, a 2 czerwca 2017 r. przesłał powodowi propozycje zapłaty jej części i kontunuowanie sporu co do reszty. Według S. L., zawierając umowę sprzedaży nieruchomości powód zaakceptował umowę pożyczki, wystąpił na jej podstawie z powództwem o zapłatę.

Pozwany S. L. wniósł o oddalenie powództwa w zakresie ustalenie nieważności umowy sprzedaży, powołując się na niekonsekwencję powoda prezentowaną w niniejszym w postępowaniu, w którym domaga się ustalenia nieważności umowy, a przed Sądem Okręgowym w Bielsku-Białej, w sprawie o zapłatę twierdził, że doszło do zawarcia umowy sprzedaży nieruchomości.

Kurator dla nieznanego z miejsca pobytu pozwanego M. W. wniósł o oddalenie powództwa. Zakwestionował istnienie interesu prawnego w powództwie o ustalenie nieważności umowy sprzedaży nieruchomości, wskazując, że powód uzyskał szerszą ochronę prawną wskutek wydania wyroku Sądu Okręgowego w Bielsku Białej z dnia 10 stycznia 2019 r. zasądzającego wierzytelność z tytułu nieuiszczonej przez S. L. ceny sprzedaży nieruchomości i nie wykazał bezskuteczności egzekucji prowadzonej na jego podstawie. Zaprzeczył, aby zaistniały przesłanki pozorności umowy przeniesienia własności nieruchomości między pozwanymi. 18 listopada 2019 r. do sprawy przystąpił pełnomocnik pozwanego M. W., który w całości poparł wnioski i twierdzenia dotychczas reprezentującego go w sprawie kuratora. Dodał, że M. W. udzielił pożyczki pozwanemu i wypłacił ją 1 kwietnia 2017 r. tego samego dnia w mieszkaniu S. L. w B..

Sąd Okręgowy ustalił, że 14 marca 2017 r. powód A. K. zawarł z pozwanym S. L. umowę przedwstępną sprzedaży nieruchomości położonej przy ul. (...) w K., dla której Sąd Rejonowy w Kołobrzegu prowadzi księgę wieczystą nr (...) za 248.000 zł płatną do 21 kwietnia 2017 r. Pozwany przekazał powodowi 5.000 zł tytułem zadatku na poczet zawarcia umowy przyrzeczonej (§ 3 umowy). Od 1978 r. w tym lokalu zameldowany był J. W.. 21 kwietnia 2017 r. strony zawarły umowę sprzedaży nieruchomości za cenę 248.000 zł. i ustanowienia hipoteki. Pozwany zapłacił 5.000 zł na poczet ceny i zobowiązał się do 9 maja 2017 r. zapłacić pozostałą część (243.000 zł) z udzielonej 1 kwietnia 2017 r. przez pozwanego M. W. pożyczki. W § 3 umowy pozwany S. L. oświadczył, że 1 kwietnia 2017 r. w B. między nim a M. W. została zawarta umowy umowa pożyczki 56.000 euro z przeznaczeniem na zakup nieruchomości. Zabezpieczenie spłaty pożyczki stanowić hipoteka umowna ustanowiona na opisanej nieruchomości do kwoty 320.000 zł. Wydanie nieruchomości ustalono na 9 maja 2017 r. A. K. oświadczył, że w lokalu zameldowany jest J. W., zobowiązał się do pokrycia kosztów postępowania administracyjnego o jego wymeldowanie.

3 czerwca 2017 r. pozwany S. L. zawarł z pozwanym M. W. umowę przeniesienia własności wyżej opisanej nieruchomości w zamian za zwolnienie z długu z tytułu pożyczki z 1 kwietnia 2017 r. w kwocie 56.000 euro. Strony oświadczyły, że na dzień podpisania aktu notarialnego zadłużenie wynosiło 56.000 euro. S. L. uznał dług w tej kwocie (§ 1 umowy) i w celu wykonania zobowiązania z umowy pożyczki przeniósł prawo własności nieruchomości na pozwanego M. W., który przeniesienie to przyjął i zwolnił dłużnika z wierzytelności wynikającej ze wskazanej umowy pożyczki (§ 6 umowy).

7 sierpnia 2017 r. pozwany S. L. działając na podstawie pełnomocnictwa notarialnego z 1 kwietnia 2017 r. zawarł w imieniu pozwanego M. W. z R. H. umowę przedwstępną sprzedaży przedmiotowej nieruchomości za cenę 205.000 zł do dnia 4 września 2017 r. (§ 2 umowy). W § 3 umowy nabywca przekazał pozwanemu zadatek w kwocie 20.000 zł. 28 sierpnia 2017 r. R. H. stawił się przed siedzibą Kancelarii Notarialnej notariusza W. Z. w K. przy ul. (...) celem podpisania umowy przyrzeczonej z reprezentantem pozwanego M. W., pozwanym S. L.. Do zawarcia umowy nie doszło. Pozwany S. L. został zatrzymany przez Policję.

Wniosek o wymeldowanie J. W. z nieruchomości został złożony przez powoda 16 marca 2017 r., a 19 maja 2017 r. Prezydent Miasta K. wydał decyzję w tym przedmiocie.

Pozwany S. L. nie zapłacił powodowi pozostałej ceny lokalu. Powód 16 sierpnia 2017 r. wytoczył przed Sądem Okręgowym w Bielsku-Białej przeciwko pozwanemu S. L. powództwo o zapłatę kwoty 243.000 zł tytułem nieuiszczonej ceny sprzedaży nieruchomości (sygn. akt I C 384/17). Wyrokiem tego Sądu z 10 stycznia 2019 r. zasądzono na rzecz powoda 243.000 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od 10 maja 2017 r.; wyrok stał się prawomocny 1 lutego 2019 r.

Pismem z 21 listopada 2018 r. pozwany S. L. złożył powodowi oświadczenie o odstąpieniu od umowy. W odpowiedzi z dnia 6 grudnia 2018 r. pozwany zakwestionował skuteczność oświadczenia. Pozwany nie był w tym okresie już właścicielem nieruchomości.

16 sierpnia 2017 r. powód złożył zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa przez pozwanego S. L. na jego szkodę przez wprowadzenie go w błąd i doprowadzenie do niekorzystnego rozporządzenia mieniem w zakresie zamiaru zapłaty umówionej ceny sprzedaży nieruchomości lokalowej i jego wypłacalności.

Po uzyskaniu tytułu wykonawczego na podstawie wyroku Sądu Okręgowego w Bielsku-Białej powód wszczął postępowanie egzekucyjne przeciwko pozwanemu S. L., które okazało się bezskuteczne.

Nieprawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w Gdańsku z 16 listopada 2018 r., w sprawie IV K 82/18, uznano pozwanego S. L. za winnego popełnienia czynu z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 294 § 1 k.k., tj. że w dniu 21 kwietnia 2017 r. w G. w celu uzyskania korzyści majątkowej, doprowadził A. K. do niekorzystnego rozporządzenia mieniem znacznej wartości, w postaci lokalu mieszkalnego przy ul. (...) w K., o wartości 248.000 zł, poprzez wprowadzenie w błąd co do zamiaru zapłaty ceny sprzedaży tego lokalu.

3 czerwca 2017 r. pozwany M. W. zawarł z małżonką A. W. umowę o częściowy podział majątku. W § 2 tej umowy małżonkowie oświadczyli, że w skład ich majątku wspólnego wchodziła między innymi wierzytelność w kwocie 56.000 euro, wynikająca z umowy pożyczki z pozwanym S. L., zawarta za zgodą A. W., na okres 72 miesięcy, kwota pożyczki pochodziła z majątku objętego ich wspólnością ustawową małżeńską. Małżonkowie dokonali częściowego podziału ich majątku w ten sposób, że wierzytelność tę nabył w całości M. W. bez obowiązku spłat i dopłat na rzecz żony.

12 maja 2017 r. pozwany M. W. złożył oświadczenie o wyrażeniu zgody na wykreślenie hipoteki ustanowionej na nieruchomości.

Pozwany S. L. jest zadłużony z tytułu alimentów na kwotę około 150.000 zł. Deklarował posiadanie łącznych zobowiązań na kwotę 1,5 mln złotych.

2 kwietnia 2019 r. pozwany S. L. wystąpił przeciwko powodowi A. K. o zapłatę 5.000 zł tytułem zadatku uiszczonego na podstawie umowy z dnia 21 kwietnia 2017 r. przed Sądem Rejonowym w Krośnie Odrzańskim (sygn. akt I C 103/19). Postanowieniem z 3 lipca 2019 r. na podstawie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c. postępowanie jest zawieszone do czasu rozstrzygnięcia niniejszej sprawy.

Uzasadniając niezasadność powództwa, Sąd Okręgowy stwierdził brak podstaw do zawieszenia postępowania na czas trwania postępowania karnego prowadzonego przed Sądem Apelacyjnym w Gdańsku, ponieważ jego wynik nie wpływa na istnienie interesu prawnego w powództwie o ustalenie. Przyjęto, że gdy powód może żądać świadczenia (zapłaty) lub uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym nie ma interesu prawnego w żądaniu ustalenia stosunku prawnego lub prawa. Sąd uznał, że powód nie wykazał interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie nieważności obu umów. Decydującą okolicznością jest wydanie przez Sąd Okręgowy w Bielsku-Białej 10 stycznia 2019 r. w sprawie I C 384/17 wyroku zasądzającego na rzecz powoda od pozwanego S. L. cenę sprzedaży nieruchomości. Według Sądu Okręgowego, uzyskanie orzeczenia zasądzającego poprzedzone zostało przez Sąd analizą wskazanej umowy, która - biorąc pod uwagę wynik tego postępowania - została oceniona jako ważna. Powód uzyskał zatem ochronę prawną roszczenia z tytułu zawartej z pozwanym S. L. umowy z 21 kwietnia 2017 r. Za nieprzekonujące uznano argumenty strony powodowej, że uzyskanie tego orzeczenia nadal nie doprowadziło do pełnej ochrony jej interesów, bowiem egzekucja tego świadczenia jest bezskuteczna. Nieskuteczność postępowania egzekucyjnego wobec pozwanego S. L. na podstawie prawomocnego wyroku z dnia 10 stycznia 2019 r., o ile na ten moment jest niesatysfakcjonująca dla powoda i blokuje zaspokojenie jego wierzytelności, to nie jest wykluczone, że stan ten będzie trwał dłużej i komornik nie doprowadzi do skutecznego zaspokojenia wierzyciela, bez względu na deklaracje dłużnika w zakresie ilości i wysokości posiadanych zobowiązań (zwłaszcza alimentacyjnych). Brak możliwości wyegzekwowania prawomocnie zasądzonej należności nie stanowi przesłanki do wszczęcia innego procesu, zmierzającego – jak w niniejszej sprawie – do unieważnienia stosunku prawnego, który legł u podstaw uznania zasadności roszczenia o zapłatę.

Według Sądu pierwszej instancji, uwzględnienie żądań strony powodowej doprowadziłoby do wydania przeciwstawnych orzeczeń sądowych ze skrajnie rozbieżną oceną w zakresie ważności umowy z 21 kwietnia 2017 r. Powód posiadając orzeczenie zasądzające nieuiszczoną cenę nabycia lokalu przez pozwanego S. L., uzyskałby jednocześnie podstawę do zwrotu tej nieruchomości; uzyskałby zapłatę za lokal, którego sprzedaż okazałaby się nieważna.

Nie uwzględniono istnienia interesu prawnego powoda w żądaniu ustalenia za nieważną umowy zawartej między pozwanymi w dniu 3 czerwca 2017 r. w przedmiocie przeniesienia prawa własności spornej nieruchomości w zamian za zwolnienie z długu. Powód nie był stroną tej umowy. Argumentem powoda dla żądania ustalenia nieważności obu umów była nieskuteczność prowadzonej na podstawie wyroku zasądzającego, wydanego przeciwko pozwanemu S. L., egzekucji. Niepowodzenie egzekucji roszczeń przysługujących powodowi wobec pozwanego S. L. nie może ingerować w nabyte prawo własności M. W. do tej nieruchomości, będąc skutkiem jakichkolwiek rozliczeń między stronami, w których on nie uczestniczył. Brak istnienia interesu prawnego powoda w żądaniu o ustalenie czyni bezprzedmiotowym analizę przesłanek nieważności umów z perspektywy art. 58 k.c.

Sąd przyjął także, że wynik postępowania karnego przeciwko pozwanemu S. L. nie odniesie już jakiegokolwiek skutku dla „odwrócenia” kolejności wybranych środków prawnych przez powoda. W odniesieniu do umowy z 3 czerwca 2017 r. między pozwanymi nie wykazane zostało, aby nie doszło do jej zawarcia, co znalazło potwierdzenie w umowie o częściowym podziale majątku wspólnego pozwanego M. W. i jego małżonki A. W., obie powyższe czynności zostały dokonane w formie aktów notarialnych zgodnie z art. 158 k.c., przed uprawnionymi notariuszami, którzy w nie zakwestionowali dokumentów, do zawarcia umów tych w takim kształcie koniecznych. Powód nie wykazał zasadności powództwa także w oparciu o twierdzenia o rzekomej pozorności ww. umowy (art. 83 § 1 k.c.), przeczą temu jego oświadczenia składane przed notariuszem w zakresie wiedzy co do sposobu pozyskania przez kupującego (tj. S. L.) środków na sfinansowania umowy sprzedaży.

Zdaniem Sądu, uzyskanie wyroku zasądzającego w sprawie o zapłatę przed Sądem Okręgowym w Bielsku-Białej, na podstawie kwestionowanej obecnie umowy, musiało opierać się przede wszystkim na przesądzeniu jej ważności, czym z mocy art. 365 § 1 k.p.c. Sąd Okręgowy w Koszalinie jest związany.

Wyrok został w całości zaskarżony apelacją przez powoda, który zarzucił naruszenie:

1.  art. 177 § pkt 1 k.p.c. przez odmowę zawieszenia postępowania mimo, że rozstrzygnięcie w sprawie prowadzonej przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku pod sygn. akt II AKa 283/19 ma istotne znaczenie dla postępowania, z uwagi na fakt, że Sąd I instancji nieprawomocnie ustalił, iż działanie pozwanego S. L. miało charakter przestępczy, co wpływa na istnienie interesu prawnego powoda w przedmiotowej sprawie;

2.  art. 235 ² § 1 pkt. 1 i 5 k.p.c. w zw. art. 227 k.p.c. przez nieuzasadnione uznanie, że prawidłowo zgłoszony dowód z przesłuchania świadka R. H. był nieistotny dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy, w sytuacji gdy zeznania świadka mają takie istotne znaczenie dla sprawy, a pominięcie tego dowodu wpłynęło na błędne ustalenia Sądu Okręgowego, a w konsekwencji na nieprawidłowe rozstrzygnięcie w tejże sprawie;

3.  art. 227 k.p.c. w zw. z art. 244 k.p.c. poprzez pominięcie dowodu z całości akt postępowania przygotowawczego prowadzonego przez Prokuraturę Rejonową Gdańsk-Wrzeszcz w Gdańsku w sprawie sygn. akt PR 1 Ds. 1373.2017;

4.  art. 227 k.p.c. w zw. z art. 244 k.p.c. poprzez pominięcie dowodu z całości akt postępowania prowadzonego przez Sąd Okręgowy w Gdańsku w sprawie IV K 82/18;

5.  art. 189 k.p.c. przez nieuzasadnione uznanie, iż nie zostały spełnione przesłanki wskazane w treści przepisu, a w szczególności że powód nie wykazał interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie nieważności umów;

6.  art. 233 § 1 k.p.c. przez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów oraz uczynienie jej dowolną i w konsekwencji przyjęcie na podstawie zebranego materiału dowodowego, że nie zachodzą przesłanki do uwzględnienia powództwa, w szczególności przyjęcie, że pozwany S. L. otrzymał od pozwanego M. W. środki pieniężne z udzielonej mu rzekomo pożyczki w kwocie 56 tys. Euro oraz że istniała podstawa do przeniesienia własności nieruchomości przez S. L. na rzecz M. W.;

7.  art. 58 k.c. przez nieprzeanalizowanie przesłanek nieważności umowy, podczas gdy nieważność umowy sprzedaży nieruchomości zawartej pomiędzy S. L. a A. K. wynika z jej sprzeczności z zasadami współżycia społecznego;

8.  art. 156 k.c. poprzez przyjęcie, że istniało zobowiązanie S. L. wobec M. W. z tytułu umowy pożyczki, która nigdy nie została wykonana;

9.  art. 5 k.c. poprzez przyjęcie, że czynności prawne dokonane przez S. L. z powodem oraz S. L. z M. W. nie stanowią nadużycia prawa i są zgodne z zasadami współżycia społecznego a przez to korzystają z ochrony.

Powód domagał się zmiany zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie powództwa oraz zawieszenia postępowania do czasu wydania prawomocnego orzeczenia w sprawie prowadzonej przed Sądem Apelacyjnym w Gdańsku, sygn. akt II AKa 283/19.

Powód zwrócił uwagę na konieczność uwzględnienia treści wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku, sygn. akt II AKa 283/19, argumentując, że czynność prawna podjęta w celu przestępczym jest nieważna (art. 58 § 1 k.c.). Rozstrzygnięcie w sprawie karnej pozwoli w sposób jednoznaczny stwierdzić, że powodowi przysługuje interes prawny w wytoczeniu powództwa. Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 58 k.c. apelujący stwierdził, że umowa sprzedaży nieruchomości między S. L. a A. K. jest nieważna, ponieważ jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, czynność prawna podjęta w celu przestępczym jest nieważna (art. 58 § 1 k.c.). Czynności cywilnoprawnych nie można wykorzystywać jako środka do osiągania przestępczych celów.

W postępowaniu apelacyjnym ustalono, że Sąd Apelacyjny w Gdańsku wyrokiem z 20 września 2023 r., sygn. akt II AKa 283/19, na skutek apelacji obrońców oskarżonych, utrzymał w mocy wyrok Sądu Okręgowego w Gdańsku z 16 listopada 2018 r., sygn. akt IV K 82/18, w tej części, w której uznano pozwanego S. L. za winnego popełnienia przestępstwa oszustwa, polegającego na tym, że 21 kwietnia 2017 r. w G., w celu uzyskania korzyści majątkowej, doprowadził A. K. do niekorzystnego rozporządzenia mieniem o znacznej wartości w postaci lokalu mieszkalnego przy ul. (...) w K. o wartości 283.000 zł poprzez wprowadzenie w błąd co od zamiaru zapłaty ceny sprzedaży (dowód: kopia wymienionego wyroku Sądu Apelacyjnego, k. 1834, uzasadnienia tego wyroku, k. 1895-1934, kopia wymienionego wyroku Sądu Okręgowego z uzasadnieniem, k. 853-876).

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

1.  Apelacja powoda doprowadziła do uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Postępowanie apelacyjne jest kontynuacją rozpoczętego przed sądem pierwszej instancji. Sąd drugiej instancji orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym (art. 382 k.p.c.), zatem dokonuje własnych ustaleń faktycznych, poprzestaje na materiale zebranym w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, prowadzi postępowanie dowodowe lub ponawia przeprowadzenie dowodów. Podstawa prawna orzeczenia ustalana jest niezależnie od zarzutów podniesionych w apelacji. Postępowanie apelacyjne ma charakter merytoryczny, a nie tylko kontrolny, ograniczony zarzutami apelacyjnymi. Sąd drugiej instancji związany jest zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa procesowego; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania (uchwała SN (7) z 31.01.2008 r., III CZP 49/07). W sprawie nie doszło do naruszenia przepisów postępowania skutkujących nieważnością postępowania, jednak Sąd drugiej instancji nie rozpoznał istoty sprawy w zakresie istnienia interesu prawnego w ustaleniu obu umów, a oddalając powództwo główne (którego przedmiotem jest kumulacja dwóch roszczeń o ustalenie) w ogóle nie rozpoznał sprawy w zakresie żądania ewentualnego. Skutkowało uchyleniem zaskarżonego orzeczenia i koniecznością ponownego rozpoznania sprawy przez Sąd pierwszej instancji (art. 386 § 4 k.p.c.).

2.  Postępowanie apelacyjne jest kontynuacją postępowania przed sądem pierwszej instancji, merytoryczny jego charakter wynika z możliwości odmiennych ustaleń faktycznych od poczynionych przez Sąd pierwszej instancji, przeprowadzenia postępowania dowodowego z ograniczeniem do nowości (art. 381 k.p.c., który realizuje zasadę koncentracji materiału procesowego przed Sądem pierwszej instancji) oraz z ponownej prawnej oceny faktów (subsumpcji), więc zastosowania prawa materialnego. Standard konstytucyjny i konwencyjny prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, art. 6 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka, art. 47 Karty Praw Podstawowych) wymaga zapewnienia sprawiedliwości proceduralnej, nazywanej prawem do rzetelnego procesu, którego źródeł należy poszukiwać w godności człowieka, centralnym elemencie kształtującym aksjologicznie wykładnię przepisów prawa. W ramy rzetelnego procesu wpisywane jest zapewnienie co najmniej dwuinstancyjności postępowania, gwarantowanej przez art. 176 ust. 1 Konstytucji RP. Przepis ten ma przede wszystkim charakter ustrojowy - nakazuje ustawodawcy takie ukształtowanie ustroju sądów i procedury postępowania przed nimi, by zapewnić zainteresowanemu dostęp do sądu drugiej instancji. Zarazem pełni uzupełniająco funkcję gwarancyjną, stwarza zainteresowanym możliwość skontrolowania orzeczeń sądowych przez inny kompetentny i niezależny sąd, w czym wyraża się jego ścisły związek z art. 78 Konstytucji (zob. wyrok TK z 16 listopada 2011 r., sygn. SK 45/09, OTK ZU nr 9/A/2011, poz. 97, wyrok TK z 13.01.2015 r., SK 34/12, OTK-A 2015, nr 1, poz. 1.). Dwuinstancyjność postępowania nie może być więc rozumiana wyłącznie na płaszczyźnie organizacyjnej wymiaru sprawiedliwości. Jest to dyrektywa wykładni przepisów postępowania cywilnego mająca zapewnić rzeczywistą i efektywną ochronę prawną, a jej obowiązywania należy upatrywać w syntaktycznym rozczłonkowaniu norm prawnych postępowania cywilnego, tzn. ich częściowego ujęcia w Konstytucji. Wykładnia normy art. 386 § 4 k.p.c. powinna zapewniać rzeczywistą możliwość rozpoznania sprawy przez sądy dwóch instancji, przy uwzględnieniu z drugiej strony jej wyjątkowego charakteru uzasadnionego merytorycznym charakterem postępowania apelacyjnego.

3.  Zakres obowiązków Sądu wynikających z art. 378 k.p.c. i 381 k.p.c. Sąd Najwyższy wyjaśnił szeroko w mającej podstawowe znaczenie i moc zasady prawnej uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 31 stycznia 2008 r. (III CZP 49/07, OSNC 2008/6/55), odwołując się w niej także do mającej taka samą moc uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 23 marca 1999 r. (III CZP 59/98, OSNC 1999/7-8/124). Wykładnia normy art. 386 § 4 k.p.c. powinna wyłączać sytuacje, kiedy ustalenie podstawy faktycznej orzeczenia i jego ocena prawna w zakresie istoty rozstrzygnięcia, zatem elementów decydujących o zastosowaniu prawa materialnego, zostałoby przeniesione do sądu drugiej instancji. Ograniczenia możliwości zaskarżenia wyroku sądu drugiej instancji skargą kasacyjną, przeniesienie całości postępowania dowodowego, jego oceny i ustalenia podstawy faktycznej orzeczenia do sądu drugiej instancji powodowałoby wyłączenie kontroli podstawy faktycznej sprawy (por. wyrok SN z 21.05.2014 r., II CSK 509/13). Sąd drugiej instancji nie może zastępować własnym orzeczeniem orzeczenia sądu pierwszej instancji, gdyż mogłoby to doprowadzać do sytuacji, w których sąd odwoławczy orzekałby jako jedna i ostateczna instancja (por. wyrok SN z 11 lipca 2007 r. III UK 20/07, OSNP 2008/17-18/264). Z wydaniem przez Sąd drugiej instancji wyroku reformatoryjnego wiąże się ryzyko pozbawienia stron jednej instancji merytorycznej, uchylenie wyroku sądu pierwszej instancji, który nie rozpoznał istoty sprawy, stanowi gwarancję, że uchybienie tego sądu polegające na zaniechaniu wyjaśnienia istnienia lub treści spornego stosunku prawnego nie podlegało konwalidacji dopiero w instancji drugiej, w takiej sytuacji - praktycznie jedynej (zob. wyrok SN z dnia 13 listopada 2002 r., I CKN 1149/00).

4.  Nierozpoznanie istoty sprawy jest łączone z zaniechaniem zbadania materialnoprawnej podstawy żądania, co wynika z nierozważenia merytorycznych przesłanek dochodzonego roszczenia albo z zaniechania tego zbadania wskutek uwzględnienia zarzutów merytorycznych albo formalnych pozwanego albo niepoznania tych zarzutów (por. np.: postanowienie SN z 6.10.2021 r., I UZ 16/21 i orzecznictwo tam cytowane). Oceny, czy sąd rozpoznał istotę sprawy, dokonuje się na podstawie analizy żądań pozwu i przepisów prawa materialnego stanowiących podstawę rozstrzygnięcia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 listopada 2001 roku, II UKN 581/00).

5.  Rozstrzygając sprawę Sąd pierwszej instancji zupełnie pominął, że powód pismem z 22 marca 2022 r. (k. 1464) po raz kolejny rozszerzył powództwo przez zgłoszenie nowego żądania określając jej jako ewentualne, domagał się zobowiązania pozwanego S. L. do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu na rzecz powoda prawa własności opisywanej nieruchomości wskutek odstąpienia przez powoda od umowy sprzedaży. Oddalenie powództwa w zakresie skumulowanych przedmiotowo żądań głównych wymagało rozstrzygnięcia w przedmiocie zgłoszonego żądania ewentualnego, co Sąd pierwszej instancji pominął. Jedynie tak istniejąca wadliwość procedowania jest wystarczająca do stwierdzenia, że Sąd nie rozpoznał istoty sprawy, co uzasadnia uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Niezależnie od powyższego doszło do nierozpoznania istoty sprawy w zakresie powództwa głównego.

6.  Sąd stwierdził bezzasadność powództwa przyjmując brak interesu prawnego w ustaleniu nieważności umowy sprzedaży lokalu mieszkalnego zawartej między powodem a pozwanym S. L.. Uzasadnieniem takiej decyzji procesowej jest teza, że powodowi nie przysługuje interes prawny w powództwie o ustalenie, jeśli ustalenie istnienia albo nieistnienia stosunku porwanego stało się już przesłanką uprzedniego rozstrzygnięcia o dalej idącym powództwie, przykładowo o zasądzenie. Sytuacja tego rodzaju, w ocenie Sądu Okręgowego, ma miejsce w rozpoznanej sprawie, ponieważ powód uzyskał wyrok zasądzający cenę w postępowaniu przed Sądem Okręgowym w Bielsku Białej, w którym przesłanką rozstrzygnięcia było ustalenie istnienia stosunku prawnego – umowy sprzedaży, co pozbawia powództwo o ustalenie interesu prawnego, koniecznej przesłanki zasadności.

7.  Odniesienie się do tego poglądu i wykazanie błędnego rozumienia normy art. 365 k.p.c. wymaga uwag natury ogólnej dotyczących mocy wiążącej orzeczeń z art. 365 k.p.c., powagi rzeczy osądzonej a art. 366 k.p.c. oraz wpływu na stosowanie tych instytucji zmiany okoliczności, co miało miejsce na skutek wydania przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku wyroku karnego, którym uznano pozwanego S. L. za winnego popełnienia przestępstwa oszustwa, polegającego na doprowadzeniu A. K. do niekorzystnego rozporządzenia lokalem mieszkalnym przez wprowadzenie w błąd co do zamiaru zapłaty ceny.

8.  Normy art. 365 k.p.c. i art. 366 k.p.c. ujmują instytucję postępowania cywilnego w postaci prawomocności materialnej orzeczenia, której istotność ujawnia się w dwóch aspektach, pozytywnym w postaci mocy wiążącej (art. 365 k.p.c.) oraz negatywnym w postaci stanu rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.). Stan prawny kształtowany przez obie normy prawne należy traktować łącznie i wykładać mając na uwadze wspólną wartość, którą jest zapewnienie stabilności orzeczeń sądowych ( ne bis in idem procedatur). Istota prawomocności materialnej ujawnia się w innym postępowaniu, niż to, w którym je wydano, dwuaspektowo, w sensie pozytywnym jako moc wiążąca oraz w sensie negatywnym jako powaga rzeczy osądzonej. Pierwsze ujęcie zakłada istnienie oddziaływania na inne postępowania w tym sensie, że rozstrzygnięcie pewnej kwestii staje się wiążące w innym postępowania, przy tożsamości stron procesu i braku tożsamości przedmiotu procesu. Drugie ujęcie wyklucza prowadzenie kolejnego postępowania, którego przedmiotem jest już kwestia rozstrzygnięta prawomocnym wyrokiem przy tożsamości przedmiotu procesu i stron (identyczność podmiotowa i przedmiotowa obu postępowań prowadzi do odrzucenia pozwu w sprawie wszczętej później art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., w toku postępowania –do jego umorzenia jako niedopuszczalnego, art. 355 k.p.c.).

9.  Efektywność ochrony prawnej, jak podstawowy cel porządku prawnego, wymaga, aby wyrok niewzruszalny w toku instancji, nie mógł być kwestionowany w innym postępowaniu toczącym się między tymi samymi stronami. Konieczne jest jednak uchwycenie problemu zakresu związania wyrokiem na podstawie art. 365 k.p.c. w kontekście ustaleń sądu prowadzących do wydania orzeczenia. Problem pojawia się, kiedy kwestia już prawomocnie rozstrzygnięta w innym postępowaniu stanowi jednocześnie kwestię prejudycjalną, przesłankę rozstrzygnięcia w innym postępowaniu, w którym dochodzone jest inne żądanie. Druga z sytuacji, mająca miejsce w rozpoznanej sprawie, wyraża się oddziaływaniem prawomocnego wyroku, którego przesłankę rozstrzygnięcia, kwestię wstępną, stanowi jednocześnie kwestia będąca samodzielnym przedmiotem innego postępowania. Istotne jest rozważenie, czy ustalenie przesłanki zasadności powództwa o zapłatę prawomocnym wyrokiem wyłącza - z racji zastosowania normy art. 365 k.p.c. – ponowne jej badanie odrębnym powództwem o ustalenie. Wyrok Sądu Okręgowego w Bielsku Białej zasądzający cenę za przesłankę rozstrzygnięcia, w ocenie Sądu pierwszej instancji, przyjął ważność umowy sprzedaży, a z kolei kwestia ważności tej umowy jest obecnie przedmiotem rozpoznania tej sprawy. Konieczne jest udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy sąd rozstrzygając niniejszą sprawę zobowiązany jest przyjąć, że istotne dla zasadności żądania o ustalenie nieważności umowy sprzedaży zagadnienie kształtuje się tak, jak to zostało ustalone w prawomocnym wyroku zasądzającym cenę, więc że umowa sprzedaży jest ważna, co w rezultacie prowadzi do przyjęcia braku interesu prawnego w powództwie o ustalenie jej nieważności. Oznaczałby to także zakaz prowadzenia postępowania dowodowego co do okoliczności objętych prawomocnym rozstrzygnięciem Sądu Okręgowego w Bielsku Białej.

10.  Rozważana kwestia nie przedstawia się w tak oczywisty i niekontrowersyjny sposób, w jakim została ujęta w postępowaniu pierwszoinstancyjnym. Dominują dwa stanowiska, szerokie i wąskie rozumienie mocy wiążącej orzeczenia. Przedstawiając kwestię wąskiego rozumienia mocy wiążącej, tytułem przykładu można odwołać się do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2016 r. (III CSK 276/15), zgodnie z którym nie jest uprawnione stanowisko, że gdy w jednym postępowaniu sądowym sąd oceni istnienie konkretnego stosunku prawnego, ponieważ zasądzi mające wynikać z niego świadczenie, to w innym postępowaniu sąd jest tą oceną związany. Wyrok wiąże, co do jego rozstrzygnięcia, mianowicie przysługiwania tego konkretnego roszczenia, natomiast nie co do oceny prawnej relacji między stronami, z której to roszczenie miałoby wynikać. Wyrok Sądu Najwyższego dotyczył relacji, którą wywołuje wyrok zasądzający część świadczenia, do kolejnego postępowania, w którym dochodzona jest kolejna część świadczenia, jednak uwagi są na tyle ogólne, że znajdują odniesienie do każdej sytuacji, kiedy sąd uprzednio przesądza o zasadzie roszczenia, a w kolejnym procesie kwestia istnienia zasady jest badana ponownie, także jeśli jest objęta powództwem o ustalenie. W rozpoznanej sprawie Sąd Okręgowy w Bielsku Białej przesądził o ważności umowy sprzedaży zasądzając cenę, w rozpoznawanej sprawie kwestia ważności tej umowy jest poddana ponownie ocenie. Sąd Najwyższy odwołując się do orzecznictwa i poglądów doktryny wyrażonych na podstawie art. 381-382 Kodeksu postępowania cywilnego z 1930 r. (Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 29 listopada 1930 r. - Kodeks postępowania cywilnego, tekst jednolity z dnia 1 grudnia 1932 r., Dz. U. z 1932 r. Nr 112, poz. 934.) przypomniał, że pod jego rządami w doktrynie przeważało stanowisko, według którego skutki wyroku w procesie częściowym są ograniczone wyłącznie do żądanej w nim części świadczenia, niezależnie od tego, czy powództwo zostało uwzględnione, czy oddalone. Wskazywano, że motywy orzeczenia nie mają znaczenia w sprawie o inny przedmiot, choćby część przedtem dochodzona razem z nim stanowiła jedną całość. Wychodzono przy tym z założenia, że roszczenia procesowe dochodzone w procesach częściowych są różne. (…). W konsekwencji rozstrzygnięcie w przedmiocie „zasady odpowiedzialności” tylko wtedy mogłoby stanąć na przeszkodzie dokonaniu odmiennych ustaleń w kolejnym procesie częściowym, gdyby korzystało z prawomocności materialnej. Na tle art. 366 k.p.c. prawomocność uzyskuje jedynie ten „stosunek prawny”, który stanowił bezpośredni przedmiot rozstrzygnięcia. (…). Sąd nie orzeka o stosunku prawnym (stosunkach prawnych) między stronami, lecz o żądaniu powoda (art. 321 § 1 i art. 325 k.p.c.). Wiążące ustalenie stosunku prawnego będącego źródłem świadczenia możliwe jest natomiast tylko wtedy, gdy stanie się przedmiotem wyraźnego żądania strony podniesionego w drodze szczególnego powództwa. (…). Rozstrzygnięcie o stosunku prawnym stanowiącym podstawę roszczenia następuje jedynie w ramach kwestii prejudycjalnej, a to oznacza, że prawomocny wyroku uwzględniający powództwo częściowe nie tylko nie pociąga za sobą powagi rzeczy osądzonej o kolejną część tego samego świadczenia, lecz także nie oddziałuje wiążąco w kolejnym procesie na płaszczyźnie prejudycjalnej. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2016 r. (III CNP 29/15) uznano, że moc wiążącą z perspektywy kolejnych postępowań uzyskują jedynie ustalenia dotyczące tego, o czym orzeczono w związku z podstawą sporu (art. 365 w zw. z art. 366 k.p.c.). Moc wiążąca orzeczenia nie rozciąga się na kwestie prejudycjalne, które sąd przesądził, dążąc do rozstrzygnięcia o żądaniu i których rozstrzygnięcie znajduje się poza sentencją. Treść uzasadnienia może jedynie służyć sprecyzowaniu rozstrzygnięcia zawartego w sentencji.

11.  Szerokie ujęcie prawomocności materialnej w aspekcie mocy ważącej wyraża się koniecznością uwzględniania ustalenia stanu faktycznego i prawnego w poprzednio wydanym orzeczeniu, nawet jeśli w kwestia, będąca obecnie kwestią wstępna, nie stanowiła samodzielnego przedmiotu orzekania, a była rozstrzygana przesłanko. Ten nurt orzecznictwa przejawia się przykładowo w tezie, że w procesie o dalszą - ponad prawomocnie uwzględnioną - część świadczenia z tego samego stosunku prawnego, sąd nie może w niezmienionych okolicznościach odmiennie orzec o zasadzie odpowiedzialności pozwanego (por. np.: uchwała SN z 29.03.1994 r., III CZP 29/94). Związanie prawomocnym wyrokiem, o jakim mowa w art. 365 § 1 k.p.c., oznacza, że sąd obowiązany jest uznać, że kwestia prawna, która była już przedmiotem rozstrzygnięcia w innej sprawie, a która ma znaczenie prejudycjalne w innej sprawie przez niego rozpoznawanej, kształtuje się tak, jak przyjął sąd w prawomocnym wcześniejszym wyroku, nawet jeżeli argumentacja prawa, na której opiera się to rozstrzygnięcie jest nietrafna. Zakres przedmiotowy związania sądu innym prawomocnym orzeczeniem jest rozciągany na kwestie wskazane w uzasadnieniu orzeczenia na ustalenia, mające wpływ na końcowe rozstrzygnięcie, w szczególności na ustalenia prejudycjalnymi, których skutkiem było wydanie określonego orzeczenia co do istoty sprawy (por. wyrok SN 19.10.2012 r., V CSK 485/11). Doniosłe i wiążące mogą być również motywy rozstrzygnięcia zawarte w uzasadnieniu orzeczenia, szczególnie ustalenia prejudycjalne sądu, prowadzące do oddalenia powództwa lub wniosku. Szerokie rozumienie kwestii prejudycjalnej zaprezentowano także w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 2016 r. (V CNP 55/15), w którym przyjęto, że w przypadku braku tożsamości przedmiotowej pomiędzy dwoma postępowaniami, w których występuje jednak ta sama kwestia prejudycjalna, następne postępowanie pomiędzy tymi samymi stronami może się toczyć, a jedynie co do kwestii mającej charakter prejudycjalny, rozstrzygniętej już w prawomocnym wyroku, zarówno postępowanie dowodowe, jak również dokonywanie samodzielnych ocen prawnych jest bezprzedmiotowe ze względu na normę wynikającą z art. 365 § 1 k.p.c. We wskazy nurt orzecznictwa wpisuje się zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego.

12.  Problem w zakresie przedmiotowym stanowi moc wiążąca wyroków oddalających powództwo oraz zasądzających świadczenie, te ostatnie z racji tego, że niejako poprzedzone są ustaleniem istnienia stosunku prawnego. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 stycznia 2015 r. (IV CSK 181/14) przejęto, że z mocy wiążącej wyroku o świadczenie korzysta jedynie rozstrzygnięcie, nie rozciąga się ona na kwestie pozostające poza sentencją, w tym ustalenia i oceny dotyczące stosunku prawnego stanowiącego podstawę żądania, o którym orzeczono. Stanowisko to można ująć syntetycznie w tezie, że wynikająca z art. 365 § 1 k.p.c. moc wiążąca wyroku dotyczy związania sentencją, a nie uzasadnieniem wyroku innego sądu, czyli przesłankami faktycznymi i prawnymi przyjętymi za jego podstawę, gdyż zakresem prawomocności materialnej jest objęty tylko ostateczny wynik rozstrzygnięcia a nie jego przesłanki (por. także szeroko cytowane w uzasadnieniu tego wyroku orzecznictwo Sądu Najwyższego).

13.  Wąskie ujęcie zakresu mocy wiążącej prawomocnego wyroku przeważa w nowszym piśmiennictwie i zdecydowanie dominuje w orzecznictwie. Nie jest konieczne rozstrzygnięcie tej kwestii, jednak jej sygnalizacja była niezbędna dla ponownego rozpoznania sprawy. Bez względu na przyjęcie szerokiego czy wąskiego rozumienia prawomocności materialnej w zakresie pozytywnego skutku mocy wiążącej orzeczenia, kwestia ta staje się drugoplanową wskutek zmiany okoliczności sprawy. W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 2022 r. (III CZP 23/22) przyjęto, że zasięg prawomocnych orzeczeń korzystających z ochrony musi być ten sam niezależnie od tego, z którym aspektem prawomocności mamy do czynienia. Chodzi bowiem o jedną i tę samą instytucję prawomocność materialną oddziaływującą dwukierunkowo. Obie te instytucje procesowe są wobec siebie komplementarne i służą temu samemu celowi zabezpieczeniu stabilności prawomocnego orzeczenia sądowego, zarówno w razie ponownego wytoczenia powództwa w tej samej sprawie, jak i w przypadku wytoczenia powództwa w innej sprawie, której rozstrzygnięcie zależy od oceny kwestii przesądzonej uprzednio prawomocnym orzeczeniem. Zakres, w jakim wyroku zyskuje res iudicatae zależy od przedmiotu rozstrzygnięcia i jego podstawy. Ustalenia przedmiotowych granic mocy wiążącej prawomocnego orzeczenia dokonywać należy według przyjętych w art. 366 k.p.c. reguł dotyczących przedmiotowych granic powagi rzeczy osądzonej (por. m.in. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2007 r., II CSK 452/06, OSNC-ZD 2008, Nr 1, poz. 20, z dnia 16 lipca 2009 r., I CSK 456/08, nie publ. i z dnia 23 sierpnia 2012 r., II CSK 740/11, nie publ.).

14.  W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 2016 r. (I CSK 736/15) wskazano, że art. 365 § 1 k.p.c. nie ma zastosowania wówczas, gdy już po wydaniu prawomocnego wyroku nastąpiła zmiana okoliczności, która pozwala na odmienną ocenę prawną pomiędzy tymi samymi stronami kwestii rozstrzygniętej w prawomocnym wyroku (por. także uchwała SN z 20.01.2022 r., III CZP 23/22). W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2023 r. (II PSKP 21/22) przyjęto pogląd dalej idący, mianowicie Sąd nie jest związany prawomocnym orzeczeniem w nowej sprawie pomiędzy tymi samymi stronami o dalszą część uprzednio dochodzonego świadczenia, jeżeli zmianie uległ stan faktyczny sprawy (choćby wskutek odmiennej oceny dowodów) lub sąd przyjął odmienną, dotychczas nieuwzględnioną kwalifikację prawną. Również w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 2016 r. (I CSK 736/15) wskazano, że art. 365 § 1 k.p.c. nie ma zastosowania wówczas, gdy już po wydaniu prawomocnego wyroku nastąpiła zmiana okoliczności, która pozwala na odmienną ocenę prawną pomiędzy tymi samymi stronami kwestii rozstrzygniętej w prawomocnym wyroku. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2016 r. (III CNP 29/15) uznano, że moc wiążącą z perspektywy kolejnych postępowań uzyskują jedynie ustalenia dotyczące tego, o czym orzeczono w związku z podstawą sporu (art. 365 w zw. z art. 366 k.p.c., por. uchwała SN z 20.01.2022 r. III CZP 23/22). Zmiana okoliczności sprawy skutkuje zatem nieistnieniem mocy wiążącej uprzednio wydanego wyroku, nawet przy przyjęciu szerokiego rozumienia prawomocności materialnej w aspekcie mocy wiążącej.

15.  Zmiana okoliczności w rozpoznanej sprawie polega na wydaniu przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku wyroku z 20 września 2023 r. (II AKa 283/19) utrzymującego w mocy wyrok sądu pierwszej instancji w zakresie czynu przypisanego oskarżonemu, a pozwanemu w tej sprawie, którym uznano S. L. za winnego popełnienia przestępstwa oszustwa, polegającego na doprowadzeniu A. K. do niekorzystnego rozporządzenia lokalem mieszkalnym przez wprowadzenie w błąd co do zamiaru zapłaty ceny. Skutkuje to koniecznością rozważenia, czy umowa sprzedaży jest ważna, jeśli została zawarta w celu przestępczym. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2005 r. (II CK 174/05) stwierdzono, że czynność prawna podjęta w celu przestępczym jest nieważna (art. 58 § 1 k.c.). W postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2022 r. (I CSK 1546/22) przyjęto, ponadto, że nie można udzielać ochrony cywilnoprawnej czynności prawnej, która wypełnia znamiona przestępstwa lub podjęta została w celu jego popełnienia. Prowadziłoby to nie tylko do niespójności systemu prawnego, lecz byłoby sprzeczne z jego podstawowymi założeniami aksjologicznymi. Oczywistą konsekwencją tego poglądu jest, że rozstrzygnięcie tej sprawy zależało od uprzedniego rozstrzygnięcia sądowego postępowania karnego (art. 11 k.p.c.), zatem zarzut naruszenia art. art. 177 § pkt 1 k.p.c. jest trafny, a błędne jego niezastosowanie przez Sąd doprowadziło do niepoznania istoty sprawy. Sąd błędnie przyjął, że jest związany pozytywnym aspektem prawomocności materialnej z art. 365 k.p.c., mimo że dominuje pogląd o wąskim jej rozumieniu i od daty wydania wyroku przez Sąd Okręgowy w Bielsku Białej zmianie uległy okoliczności, prawomocnie ustalono, że pozwany podjął czynność prawną w celu przestępczym; naruszono w ten sposób art. 189 k.p.c. Ponadto Sąd nie dokonał analizy, czy czynność prawna w postaci umowy sprzedaży nieruchomości jest nieważna, jako podjęta w celu przestępczym naruszając art. 58 k.c.

16.  Problem istnienia wyroku zasądzającego cenę oraz ewentualnie ustalającego nieważność czynność prawnej, stanowiącej podstawę powstania roszczenia o zapłatę ceny, pozostaje do rozwiązania przez pozwanego S. L., który – nie przyznając tym wyrokiem żadnemu ze środków prawnych waloru skuteczności – może skorzystać z przewidzianych kodeksem postępowania cywilnego postępowań po prawomocnym zakończeniu sprawy (np. art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.).

17.  W odniesieniu do umowy przenoszącej własność nieruchomości między pozwanymi Sąd pierwszej instancji błędnie kontestował istnienie interesu prawnego powoda; interesu tego nie eliminuje okoliczność, że powód nie jest stroną stosunku prawnego poddanego ocenie Sądu. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że osoba trzecia - pozostająca poza strukturą danego stosunku prawnego nie jest pozbawiona możliwości wniesienia powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia tego stosunku prawnego przeciwko stronie lub stronom stosunku prawnego, którego dotyczy to żądanie, jeżeli strona powodowa ma interes prawny w takim ustaleniu w relacji do pozwanego (por. wyrok SN z 2.02.2017 r., I CSK 558/16, i cytowane tam orzeczenie SN z 1 i 15.10.1937 r., I C 855/36, Zb. Orz. 1938, Nr 8, poz. 347, uchwała SN z 19.04.1988 r., III CZP 26/88, OSNC 1989, Nr 9, poz. 140 oraz wyroki Sądu Najwyższego z 2.02.2006 r., II CK 395/05 i z dnia 30.10.2008 r., II CSK 233/08). Interes prawny osoby trzeciej w żądaniu ustalenia istnienia albo nieistnienia stosunku prawnego, którego osoba ta nie jest stroną, może wynikać z tego, że ocena istnienia albo nieistnienia tego stosunku prawnego ma znaczenie dla sfery prawnej osoby trzeciej, w tym w szczególności dla stosunku prawnego łączącego tę osobę z jedną ze stron stosunku prawnego, którego dotyczy żądanie ustalenia (wyrok SN z 24.04.2015 r., II CSK 438/14). Innymi słowy, powodem w sprawie o ustalenie nie musi być podmiot kwestionowanego albo aprobowanego stosunku prawnego, a może nim być także osoba trzecia wobec stron tego stosunku (wyrok SN z 30.10.2008 r., II CSK 233/08). O istnieniu interesu prawnego powoda może rozstrzygać okoliczność, że na jego sytuację prawną może mieć wpływ istnienie lub brak stosunku prawnego zawiązanego między pozwanymi w następstwie zawarcia umowy przeniesienia prawa własności lokalu.

18.  Pojęcie interesu prawnego - w obecnie obowiązującym porządku prawnym - powinno być interpretowane z uwzględnieniem szeroko pojmowanego dostępu do sądów w celu zapewnienia ochrony prawnej (por. np.: wyrok SN z 30.10.2008 r., II CSK 233/08). Formułowane w piśmiennictwie dyrektywy interpretacyjne, mające udzielić odpowiedzi na pytanie, kiedy powód ma interes prawny w ustaleniu, akcentują, że pojęcie interesu prawnego powinno być wykładane z uwzględnieniem szeroko pojmowanego dostępu do sądu w celu zapewnienia ochrony prawnej w takiej postaci, opartej jednak na istnieniu rzeczywistej potrzeby jej udzielenia (wyrok SN z 20.02.2003 r., I CKN 58/01). Na konieczność wykładni interesu prawnego w ustaleniu istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego z uwzględnieniem szeroko rozumianego dostępu do sądu i jednocześnie istnieniu rzeczywistej potrzeby udzielenia ochrony prawnej wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 18 czerwca 2009 r. (II CSK 33/09, OSNC-ZD 2010, nr 2, poz. 47). Ocenę należy przeprowadzić przy uwzględnieniu zarówno obecnych jak i przyszłych, ale obiektywnie możliwych stosunków prawnych z udziałem osoby, która występuje z żądaniem ochrony prawnej w tej postaci. Ponadto, uzależnienie powództwa o ustalenie od interesu prawnego należy pojmować elastycznie z uwzględnieniem celowościowej wykładni pojęcia interesu prawnego, konkretnych okoliczności danej sprawy.

19.  Mając na uwadze szerokie rozumienie interesu prawnego nie można wykluczyć skuteczności powództwa o ustalenie uzasadnionego dotychczasową bezskutecznością postępowania egzekucyjnego prowadzonego przeciwko pozwanemu S. L.. Oczywiście za brakiem interesu prawnego nie przemawia akcentowana przez Sąd pierwszej instancji teza, że w przyszłości egzekucja może okazać się skuteczna; wszak sąd ocenia stan faktyczny istniejący w chwili wyrokowania (art. 316 k.p.c.), ten zaś wskazuje na bezskuteczność egzekucji. Rozstrzygnięcie konkurencji z innymi środkami prawymi, w szczególności z art. 59 k.c. oraz actio pauliana powinno uwzględniać, że powód twierdzi, że umowa między pozwanymi przenosząca własność nieruchomości jest nieważna.

20.  Oceny istnienia interesu prawnego w ustaleniu nieważności obu umów nie rozważono w kontekście ustawy o księgach wieczystych i hipotece, mianowicie nie rozważono, czy w okolicznościach tej sprawy możliwość wytoczenia powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym z art. 10 u.k.w.h. wyłącza interes prawny powoda w ustaleniu nieważność obu umów. W uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 marca 2006 r. (III CZP 106/05, OSN 2006, nr 10, poz. 160) przyjęto, że orzeczenie, którego podstawę stanowi art. 10 u.k.w.h., realizuje odrębną kategorię roszczeń procesowych zbliżonych do powództw kształtujących. W orzecznictwie przyjmuje się, że powództwo o ustalenie i powództwo o usunięcie niezgodności nie mają tego samego charakteru, lecz stanowią dwa niezależne środki ochrony prawnej, oparte na odmiennych przesłankach i zmierzające do osiągnięcia innego celu. Dochodzi do zbiegu roszczeń, mającego charakter konkurencyjny jedynie wtedy, gdyby powództwo o usunięcie niezgodności zaspokajało w całości interes prawny powoda (por. uchwała Sądu Najwyższego z 14.03.2014 r. III CZP 121/13). W wyroku Sądu Najwyższego z 19 stycznia 2011 r. (V CSK 189/10) wyjaśniono, że powództwo przewidziane w art. 10 u.k.w.h. służy ochronie interesu osoby nie wpisanej lub błędnie wpisanej do księgi wieczystej a jego hipotezą objęte są wszystkie możliwe stany faktyczne, których stwierdzenie prowadzi do niezgodności treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Podstawą takiego powództwa może być zatem także twierdzenie, że umowy przenoszące własność nieruchomości i stanowiące podstawę wpisu prawa własności do księgi wieczystej, były nieważne. W wyroku Sądu Najwyższego z 25 października 2002 r. (IV CKN 1425/00) przyjęto, że ochronie interesu strony zmierzającej do usunięcia niezgodności wpisu w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym służy wyłącznie przepis art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Sięganie w takich wypadkach do rozwiązania konfliktu na gruncie art. 189 k.p.c. należy uznać za chybione. Praktycznie sprzyjałoby to bowiem mnożeniu procesów. Hipotezą powołanego przepisu objęte są bowiem wszelkie możliwe stany faktyczne, których pozytywne stwierdzenie eliminuje wadliwości wpisu. W wyroku Sądu Najwyższego z 5 grudnia 2002 r. (III CKN 943/99) stwierdzono, że małżonek nie ma interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieważności umowy nabycia przez osobę trzecią od współmałżonka własności nieruchomości, jeżeli na jej podstawie osoba trzecia została wpisana w księdze wieczystej jako właściciel nieruchomości. W takiej sytuacji małżonek może zwalczać wpis własności w drodze powództwa o uzgodnienie stanu prawnego nieruchomości ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Stanowisko Sądu Najwyższego przytaczane jest w doktrynie, gdzie wyrażono pogląd, że powodowi nie przysługuje interes prawny w wytoczeniu powództwa na podstawie art. 189 k.p.c., gdy sprawa dotyczy niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym i może być wyjaśniona w trybie art. 10 ust. 1 u.k.w.h. W takiej sytuacji powództwo, które wytoczono na podstawie art. 189 k.p.c., ulega oddaleniu. (…) Innymi słowy, gdy powodowi przysługuje roszczenie określone w art. 10 ust. 1 u.k.w.h. (tj. roszczenie szczególne), nie ma on – co do zasady – interesu prawnego w wytoczeniu powództwa na podstawie ogólnego art. 189 k.p.c. w odniesieniu do przedmiotu tego roszczenia. Powyższy pogląd pozostaje aktualny w szczególności w przypadkach, gdy podstawą wpisu uprawnionego w księdze wieczystej była nieważna czynność prawna (tak: T. Czech [w:] Księgi wieczyste i hipoteka. Komentarz. Tom I. Księgi wieczyste, Warszawa 2022, art. 10).

21.  W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się jednak, że w niektórych sytuacjach możliwe jest prowadzenie procesu sądowego na podstawie art. 189 k.p.c., mimo że powodowi przysługuje legitymacja czynna do wytoczenia powództwa w trybie art. 10 ust. 1 u.k.w.h. Sama możliwość wytoczenia powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym nie oznacza braku interesu prawnego do wniesienia powództwa o ustalenie (wyrok SN z 9.09.2004 r., II CK 497/03). Do zbiegu roszczeń w zakresie powództw z art. 10 u.k.w.h. i art. 189 k.p.c. dochodzi jedynie wtedy, gdy powództwo z art. 10 u.k.w.h. w całości zaspakaja interes powoda. W sprawie o ustalenie nieważności umowy przeniesienia własności nieruchomości jest istotne nie tylko to jakie skutki umowa ta wywołała w aspekcie prawnorzeczowym, ale w ujmowanym wielopłaszczyznowo aspekcie skutków cywilnoprawnych (wyrok SN z 23.03.2018 r., II CSK 371/17). Nie jest wykluczony interes prawny w wytoczeniu powództwa o ustalenia prawa lub stosunku prawnego dotyczącego nieruchomości, nawet wtedy, gdy powód mógłby dochodzić uzgodnienia treści księgi wieczystej prowadzonej dla niej z rzeczywistym stanem prawnym, przy czym dotyczy to sytuacji, gdy ze względu na okoliczności konkretnej sprawy, interes prawny powoda nie wyczerpuje się jedynie w ujawnieniu w księgach wieczystych aktualnego stanu prawnego danej nieruchomości (wyrok SN z 2.03.2022 r., II CSKP 570/22, LEX nr 3408413). Nie jest zatem wyłączona sytuacja, że powodowi przysługuje interes prawny w powództwie o ustalenie; wymaga to jednak rozważania sytuacji prawnej powoda w aspekcie skuteczności udzielenia ochrony prawnej wobec stwierdzenia przestępczego działania pozwanego oraz dostępu do sądu, także w aspekcie sprawności postępowania i uzyskania orzeczenia bez zbędnej zwłoki.

22.  Sąd Najwyższy w wyroku z 20 października 2011 r. (IV CSK 13/11) wskazał, że podstawą wpisu w księdze wieczystej usuwającego niezgodność może być wyrok ustalający nieważność umowy na podstawie art. 189 k.p.c. w zw. z art. 58 k.c., na podstawie której dokonano wpisu nowego właściciela nieruchomości. Orzeczeniem takim, zgodnie z art. 365 § 1 k.p.c., jest związany sąd wieczystoksięgowy. Nie musi być to orzeczenie stwierdzające prawo wnioskodawcy. Uwzględnienie wniosku o wpis w księdze wieczystej, opartego na podstawie orzeczenia ustalającego nieważność umowy, powoduje bowiem przywrócenie wpisu prawa własności osoby wcześniej ujawnionej jako właściciel tej nieruchomości. Wyrok sądu stwierdzający nieważność umowy, na podstawie której ujawniono w księdze wieczystej prawo własności nieruchomości, może stanowić podstawę wpisu potrzebnego do usunięcia niezgodności między treścią księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym nieruchomości, jeżeli w chwili rozpoznawania wniosku o wpis (wykreślenie dotychczasowego wpisu) rzeczywisty stan prawny nieruchomości jest zgodny ze stanem wynikającym z wpisu dokonanego przed zawarciem tej umowy (por. także wyrok SN z 14.04.2016 r., IV CSK 435/15). Podstawą wpisu w księdze wieczystej usuwającego niezgodność może być wydany na podstawie art. 189 k.p.c. wyrok ustalający, a zatem nie jest wykluczone usunięcie niezgodności treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym na podstawie orzeczenia sądu, bez potrzeby wykorzystania postępowania przewidzianego w art. 10 u.k.w.h. (por. wyrok SN z 2.03.2022 r., II CSKP 570/22). Ponownie rozpoznając sprawę Sąd powinien określić, czy powodziowo o ustalenie zrealizuje interes prawny powoda.

23.  Oddalając powództwo o ustalenie nieważności umów sąd oparł się na ustaleniu nieistnienia interesu prawnego, o którym orzeka niejako „na przedpolu” istnienia roszczenia materialnoprawnego. Interes prawny jest przesłanką zasadności powództwa, stwierdzenie jego nieistnienia przy powództwie o ustalenie (także zasądzenie albo ukształtowanie) wyłącza – przy zachowaniu postulatu sprawności postępowania – badanie istnienia roszczenia materialnoprawnego, w konsekwencji faktów wyznaczonych normami prawa materialnego, znajdujących zastosowanie w spawie. Sytuacja taka, przy ustaleniu, że istnieje interes prawny przy powództwie o ustalenie oznacza nierozpoznanie istoty sprawy, materialnoprawnych podstaw żądania będącego elementem roszczenia procesowego. Ustalenie, że nie rozpoznano istoty sprawy przez nieodniesienie się do prawnych i fatycznych przesłanek istnienia roszenia materialnoprawnego jest oczywiście przedwczesne, ponieważ w pierwszej kolejności należy rozważyć istnienie interesu prawnego powoda przy uwzględnieniu wskazanych wyżej poglądów.

24.  Wskutek uchylenia wyroku i konieczności rozpoznania sprawy ponownie odniesienie się do zarzutu naruszenia art. 235 ² § 1 pkt. 1 i 5 k.p.c. w zw. art. 227 k.p.c. przez pominięcie dowodu z zeznań świadka R. H. jest zbędne. Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd nie jest związany postanowieniem dowodowym i może je stosownie do okoliczności zmienić (art. 240 § 1 k.p.c.), co należy do ceny Sądu.

25.  Nie zostało wykazane, aby z dokumentów składających się na akta postępowania przygotowawczego prowadzonego przez Prokuraturę Rejonową Gdańsk-Wrzeszcz w Gdańsku, innych, niż będące przedmiotem postępowania dowodowego, wynikały fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Wyżej wskazano konstrukcję podstawy faktycznej wyrokowania w oparciu o fakty, które powinny być przedmiotem dowodu i nie należą do nich wynikające ze wskazanych akt, zarzut naruszenia art. 227 k.p.c. w zw. z art. 244 k.p.c. poprzez pominięcie dowodu z tych akt, abstrahując od niewskazania konkretnych dokumentów, jest bezpodstawny. Podobnie dokumenty zgromadzane w aktach sprawy karnej prowadzonej przed Sądem Okręgowy w Gdańsku w sprawie sygn. akt IV K 82/18 utraciły na znaczeniu dowodowym, skoro wyrokiem tego sądu uznano pozwanego S. L. za winnego popełnienia przestępstwa oszustwa, polegającego na doprowadzeniu A. K. do niekorzystnego rozporządzenia lokalem mieszkalnym przez wprowadzenie w błąd co do zamiaru zapłaty ceny, a Sąd Apelacyjny w Gdańsku wyrokiem z 20 września 2023 r. w sprawie II AKa 283/19 utrzymał wyrok sądu pierwszej instancji w zakresie czynu przypisanego oskarżonemu, a pozwanemu w tej sprawie.

26.  Badanie granic wykonywania prawa na podstawie art. 5 k.c. w odniesieniu do czynności prawnych dokonanych przez S. L. z powodem oraz S. L. z M. W. na skutek zarzutów apelacji nie jest możliwe, ponieważ art. 5 k.c. wyznacza granice czynienia użytku z prawa, a art. 58 § 2 k.c. granice możliwego konsensusu stron na płaszczyźnie moralnej. W sprawie Sąd nie rozważał interesu prawnego powoda w ustaleniu nieważności umowy sprzedaż nieruchomości, kontestując tę przesłankę przez odwołanie do błędnie pojętego pozytywnego aspektu prawomocność materialnej, co oznacza naruszenie art. 58 § 2 k.c. Ocena ważności czynności prawnych powinna być dokonana z uwzględnieniem prawomocnego już ustalenia, że działania S. L. w zakresie zawarcia umowy sprzedaży miały charakter przestępczy.

27.  Przy ponownym rozpoznaniu sprawy należy rozważyć, czy powodowi przysługuje interes prawny w ustaleniu nieważności (nieistnienia stosunków prawnych) obu umów, przy czym interesu tego nie wyłącza istnienie wyroku sądu zasądzającego cenę nieruchomości na rzecz powoda, dlatego że doszło do zmiany okoliczności. Przy rozważaniu interesu prawnego należy mieć na uwadze możliwość wytoczenia powództwa z art. 10 u.k.w.h., przy czym interes prawny należy rozumieć szeroko, z uwzględnieniem prawa do sądu gwarantowanego konstytucyjnie (art. 45 Konstytucji RP) oraz konwencyjnie (art. 6 EKPCz) oraz celu wymiaru sprawiedliwości w znaczeniu organizacyjnym, którym jest udzielnie efektywnej, rzeczywistej ochrony prawnej powodowi. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 27 października 2021 r., III CZP 109/20 stwierdził, że każdy pogląd jest determinowany określonymi sytuacjami faktycznymi i prawnymi, a w rozpoznanej sprawie pierwszoplanowe jest udzielenie powodowi ochrony prawnej albo jej jednoznaczne wykluczenie, przy uwzględnieniu, że czynność prawna została dokonana za pomocą przestępstwa kontrahenta. Interesu prawnego w powództwie o ustalenie nieważności umów eo ipse nie wyklucza możliwość wytoczenia powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. W razie ustalenia istnienia interesu prawnego należy ocenić ważność umowy sprzedaż przy ustaleniu dokonania tej czynności w celu przestępczym. Ustalenia interesu prawnego w ustaleniu nieważności umowy przenoszonej własność nieruchomości między pozwanymi należy przeprowadzić w kontekście art. 10 u.k.w.h., zaś oceniając istnienie causa - eliminując argumenty dotyczące weryfikacji dokumentów przez notariusza, jako niemające znaczenia i nadać znaczenie zasadom doświadczenia życiowego, w szczególności dowodom (albo ich brakowi) świadczących o zawarciu umowy pożyczki. W czasie dokonywania czynności prawnych notariusz nie bada, czy umowa pożyczki w rzeczywistości miała miejsce. Interesu prawnego nie wyłącza pozostawanie powoda poza stronami kwestionowanego stosunku prawnego. Ustalenie nieważności umowy sprzedaży czyni bezprzedmiotowym rozstrzyganie o żądaniu ewentualnym opartym na twierdzeniu o skuteczności odstąpienia od umowy, wynikającym z kolei z twierdzenia o jej ważności. W razie oddalenia powództwa głównego należy rozstrzygnąć w przedmiocie powództwa ewentualnego, uprzednio nadając prawidłowy bieg procesowy pismu zmieniającemu żądanie powództwa, konieczne jest uzyskanie stanowiska poznawanych co do żądania ewentualnego.

28.  Wyrok podlegał zatem uchyleniu na podstawie art. 386 § 4 k.p.c., z pozostawieniem Sądowi pierwszej instancji rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego (art. 108 § 2 k.p.c.).

Robert Bury