Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Szczecinie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 30 czerwca 2025 r.

Sąd Apelacyjny w Szczecinie

III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w osobie:

Przewodnicząca	Sędzia SA Jolanta Hawryszko

po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 30 czerwca 2025 r. w S.

sprawy ubezpieczonego B. D.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S.

o wypłatę środków z subkonta

na skutek apelacji ubezpieczonego od wyroku Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 12 lipca 2024 r., sygn. akt VI U 730/24

uchyla zaskarżony wyrok oraz poprzedzającą go decyzję organu rentowego i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania bezpośrednio organowi rentowemu.

SSA Jolanta Hawryszko

Sygn. akt III AUa 130/25

UZASADNIENIE

Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S. decyzją z 23 kwietnia 2024 r., nr (...), na podstawie art 83 ust. 2, art 40a ust. l, art 40e ust. 1, 5 i 10 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2024 r. poz. 497), w związku z art. 131 ust. 1 i 132 ust. 1 ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz. U. 2023, poz. 1251) poinformował pisemnie ubezpieczonego B. D., że transfer środków z subkonta W. D. na podstawie art. 131 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych został już zrealizowany przez Oddział ZUS w B.; odesłał B. D. do OFE w sprawie wypłaty środków z rachunku Pani W. D. na podstawie art. 132 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych.

W uzasadnieniu organ rentowy wskazał, że na podstawie danych zapisanych na koncie ubezpieczonej W. D. ustalono, że zgodnie z zapisami art. 131 ust. 1 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych transfer środków z subkonta W. D. został dokonany na rzecz B. D. przez Oddział ZUS w B., na podstawie zawiadomienia z Otwartego Funduszu Emerytalnego w czerwcu 2016 roku. Ponadto Otwarty Fundusz Emerytalny nie zawiadomił Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o tym, że B. D. jest wskazany do otrzymania składek, które nie stanowiły wspólności majątkowej, zgodnie z art. 132 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych. Z tego względu, w pierwszej kolejności B. D. powinien był złożyć wniosek o podział środków do właściwego Otwartego Funduszu Emerytalnego. Jeśli będzie on osobą uprawnioną do wypłaty środków z OFE, (...) Oddział w B. dokona podziału środków z subkonta ubezpieczonej na podstawie zawiadomienia z OFE dla osób uprawnionych.

B. D. wniósł odwołanie od w/w decyzji, domagając się jej zmiany przez przyznanie prawa do środków zgormadzonych na subkoncie po zmarłej żonie W. D..

Organ rentowy w odpowiedzi na odwołanie wniósł o jego oddalenie i zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Sąd Okręgowy w Szczecinie VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 12 lipca 2024 r. od dalił odwołanie oraz zasądził od B. D. na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w S. tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w instancji odwoławczej kwotę 180 złotych wraz z odsetkami, w wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego, za czas od uprawomocnienia się wyroku do dnia zapłaty.

Sąd Okręgowy ustalił, że ubezpieczony w dniu 17 stycznia 2023 r. złożył w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych Oddziale w S. wniosek o transfer/wypłatę środków z subkonta ubezpieczonej na rzecz współmałżonka. Żona ubezpieczonego - W. D. zmarła w dniu 26 grudnia 2012 r. W dniu śmierci miała 48 lat, a więc nie osiągnęła wieku emerytalnego dla kobiet - 60 lat.

Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S. pismem z 19 września 2023 r. poinformował ubezpieczonego, że na podstawie zawiadomienia z OFE, transfer środków z subkonta jego żony, na podstawie art. 131 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, został już zrealizowany przez Oddział ZUS w B. w czerwcu 2016 r. Otwarty Fundusz Emerytalny nie zawiadomił Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w S., że ubezpieczony jest wskazany do otrzymania składek, które nie stanowiły wspólności majątkowej zgodnie z art. 132 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych.

Sąd Okręgowy nie uwzględnił odwołania ubezpieczonego, wskazując na następujące przepisy prawa jako podstawę prawną rozstrzygnięcia - art. 40a, art. 40e ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2024 r. poz. 497) oraz art. 131 i art. 132 ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U. z 2024r., poz.1113). Sąd Okręgowy wyjaśnił, że w ramach konta ubezpieczonego Zakład prowadzi subkonto, na którym ewidencjonuje się informacje o zwaloryzowanej wysokości wpłaconych składek, o których mowa w art. 22 - stopy procentowe składek ust. 3 pkt 1 lit. b i pkt 2, wraz z wyegzekwowanymi od tych składek odsetkami za zwłokę i opłatą prolongacyjną, o których mowa w art. 23 oraz kwotę środków odpowiadających wartości umorzonych przez otwarty fundusz emerytalny jednostek rozrachunkowych po poinformowaniu przez Zakład otwartego funduszu emerytalnego o obowiązku przekazania środków zgromadzonych na rachunku członka otwartego funduszu emerytalnego na fundusz emerytalny FUS, o którym mowa w art. 55, w związku z ukończeniem przez ubezpieczonego wieku niższego o 10 lat od wieku emerytalnego, o którym mowa w art. 24. Natomiast zwaloryzowane kwoty składek, środków, odsetek za zwłokę i opłaty prolongacyjnej, zewidencjonowane na subkoncie, podlegają podziałowi w razie rozwodu, unieważnienia małżeństwa albo w przypadku śmierci osoby, dla której Zakład prowadzi subkonto, na zasadach określonych w przepisach o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, dotyczących podziału środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym w razie rozwodu, unieważnienia małżeństwa albo śmierci. W przypadku osób będących członkami otwartego funduszu emerytalnego, otwarty fundusz emerytalny jest obowiązany zawiadomić Zakład o osobach, na rzecz których nastąpił podział środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym w razie rozwodu, unieważnienia małżeństwa albo śmierci osoby, dla której Zakład prowadzi subkonto, oraz o ich udziale w tych środkach, w terminie 14 dni od dnia dokonania tego podziału. W odniesieniu zaś do podziału środków zgromadzonych na subkoncie wskazuje się, że jeżeli w chwili śmierci członek otwartego funduszu pozostawał w związku małżeńskim, fundusz dokonuje wypłaty transferowej połowy środków zgromadzonych na rachunku zmarłego na rachunek małżonka zmarłego w otwartym funduszu, w zakresie, w jakim środki te stanowiły przedmiot małżeńskiej wspólności majątkowej. Natomiast środki zgromadzone na rachunku zmarłego członka otwartego funduszu emerytalnego, które nie zostaną wykorzystane zgodnie z art. 131, przekazywane są osobom wskazanym przez zmarłego, zgodnie z art. 82 ust. 1 lub 1a, a w przypadku ich braku wchodzą w skład spadku.

Sąd pierwszej instancji wskazał, że organ rentowy w zaskarżonej decyzji prawidłowo poinformował ubezpieczonego, że jeśli osoba ubezpieczona ma subkonto w ZUS i jednocześnie jest członkiem OFE, podział i wypłatę środków rozpoczyna OFE. W takiej sytuacji w pierwszej kolejności należy złożyć wniosek we właściwym OFE, nie w ZUS. Dopiero w ciągu 14 dni od podziału, który zrealizuje OFE, OFE przesyła do ZUS zawiadomienie o osobach, na rzecz których podzielił środki zgromadzone na rachunku, oraz o ich udziale w tych środkach, a następnie w ten sam sposób ZUS podzieli środki zapisane na subkoncie. W niniejszej sprawie transfer środków z subkonta zmarłej żony na rzecz męża został dokonany przez (...) Oddział w B. na podstawie zawiadomienia z Otwartego Funduszu Emerytalnego w czerwcu 2016 roku. Jednocześnie Otwarty Fundusz Emerytalny nie zawiadomił Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o osobach wskazanych do otrzymania składek, które nie stanowiły podmiotu wspólności majątkowej. Z tego względu, w pierwszej kolejności ubezpieczony powinien złożyć wniosek o podział środków do właściwego (N. N.) Otwartego Funduszu Emerytalnego (zgodnie z art. 132 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych). Następnie na podstawie informacji z OFE, Oddział ZUS w B. dokona podziału środków z subkonta ubezpieczonego dla osoby uprawnionej, gdy status członkostwa w zakładce OFE jest „poprawny” lub „rachunek zamknięty” i w zakładce „podział środków” są zapisane (...) (informacja o podziale środków). Dotyczy to ubezpieczonych, którzy w chwili śmierci nie osiągnęli wieku emerytalnego (kobiety 60 lat, mężczyźni 65 lat), gdy część środków jest w OFE i część środków na subkoncie w ZUS. (...) Oddział w B. zrealizuje podział/wypłatę wyłącznie na podstawie zawiadomienia z OFE, bez konieczności składania już wniosku w ZUS. Natomiast (...) Oddział w S. realizuje podział/wypłatę na wniosek, a wniosek dotyczy sytuacji gdy:

- ubezpieczony w chwili śmierci osiągnął wiek emerytalny (dla kobiet 60 lat, dla mężczyzn 65 lat), a środki zgromadzone w OFE za pomocą „suwaka bezpieczeństwa” w całości zostały przekazane na subkonto w ZUS (status OFE: „wykreślone-emeryt”’),

- ubezpieczony w chwili śmierci posiadał wyłącznie subkonto w ZUS (dotyczy ubezpieczonych zatrudnionych po 1 lutego 2014 r.),

- następuje podział majątku w wyniku rozwodu, unieważnienia lub ustania wspólności majątkowej (wyłącznie, gdy podział majątku dotyczy środków tylko na subkoncie).

Sąd Okręgowy wskazał końcowo, że żona odwołującego zmarła w dniu 26 grudnia 2012, a więc nie osiągnęła wieku emerytalnego dla kobiet 60 lat. W tej sytuacji (...) Oddział w S. nie jest właściwy do realizacji wniosku męża o wypłatę środków z subkonta zmarłej żony.

Apelację od wyroku złożył ubezpieczony, wnosząc o zmianę zaskarżonego wyroku w całości. Ubezpieczony wskazał, że w czerwcu 2016 roku transfer środków z subkonta nie został przekazany na jego konto w Banku (...). W tym celu przedłożył do apelacji wypis z konta bankowego obejmujący zakresem okres od 1 czerwca 2016 r. do 11 lipca 2016 r.

Z treści apelacji ubezpieczonego wynika całkowite niezrozumienie przyjętych rozwiązań prawnych, w tym brak zrozumienia dla decyzji organu.

Sąd Apelacyjny rozważył sprawę i uznał, że apelacja jest zasadna w stopniu uzasadniającym uchylenie zaskarżonego wyroku i poprzedzającej go decyzji oraz przekazanie sprawy do rozpoznania bezpośrednio organowi rentowemu.

Na wstępie wskazać należy zasadę, że sąd drugiej instancji, jeśli nie oddala apelacji, zmienia zaskarżony wyrok i orzeka co do istoty sprawy (art. 385 k.p.c. i art. 386 § 1 k.p.c.). Uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania może więc nastąpić tylko wyjątkowo, gdy stwierdzono nieważność postępowania (art. 386 § 2 k.p.c. w zw. z art. 379 k.p.c.) lub w razie nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy, albo gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości (art. 386 § 4 k.p.c.; por. postanowienie Sądu Najwyższego z 18 grudnia 2012 r., II UZ 58/12, OSNP 2014/1/14, Lex nr 1415528). W tym drugim wypadku, w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, dopuszczalne jest nie tylko uchylenie wyroku sądu pierwszej instancji, ale także zaskarżonej odwołaniem decyzji i przekazanie sprawy bezpośrednio organowi rentowemu, o czym stanowi art. 477 ^14a k.p.c. Przepis ten ma zatem zastosowanie wówczas, gdy konieczne jest skasowanie decyzji organu rentowego i wydanie nowej, po przekazaniu sprawy organowi rentowemu do ponownego rozpoznania i przeprowadzeniu prawidłowego postępowania przed tym organem, uwzględniającego wszelkie wymagania wynikające z prawa materialnego, ale też z procedury administracyjnej (zob. postanowienia Sądu Najwyższego: z 20 października 2016 r., I UZ 22/16, Lex nr 2159129 i z 26 września 2017 r., II UZ 51/17, Lex nr 2397612).

Sąd Apelacyjny podkreśla, że organy orzecznicze w sprawach administracyjnych, w szczególności z zakresu ubezpieczeń społecznych zobowiązane są do szczególnej staranności przy ocenie przedmiotu wnioskowania. Uwaga ta dotyczy więc organu rentowego, który powinien zweryfikować pismo wszczynające postępowanie i dołączone do niego dokumenty tak, aby odzwierciedlić jego prawdziwy sens i rozstrzygnąć o istocie sprawy. Skoro przepis art. 477 ^14a k.p.c. upoważnia także do uchylenia decyzji organu rentowego, to zakłada, że również na etapie postępowania administracyjnego może dojść do nierozpoznania istoty sprawy (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 28 lutego 2018 r., III AUa 999/16, Lex nr 2464944). Zaznaczyć należy, iż w przypadku postępowania organu rentowego, do nierozpoznania istoty sprawy dochodzi wówczas, gdy decyzja organu nie rozstrzyga o wniosku osoby ubezpieczonej bądź też rozstrzyga, ale w niepełnym zakresie lub w też w sytuacji, gdy wydana z urzędu decyzja jest przedwczesna w zakresie rozstrzyganej w niej materii (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 5 lutego 2016 r., III AUa 1208/14, Lex nr 2004495).

Sąd Apelacyjny miał na względzie, że sprawa podlegała rozstrzygnięciu w sytuacji, gdy ubezpieczony wnioskiem z dnia 17 stycznia 2023 r. domagał się transferu/przelewu środków z subkonta zmarłej żony. Rozstrzygając o wniosku, Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S. w dniu 23 kwietnia 2024 r. wystosował do ubezpieczonego Decyzję nr (...). Jednak już na wstępie wymaga zaznaczenia, że zgodnie z art. 107 § 1 k.p.a., do elementów składowych decyzji administracyjnej zalicza się: oznaczenie organu administracji publicznej; datę wydania; oznaczenie strony lub stron; powołanie podstawy prawnej; rozstrzygnięcie; uzasadnienie faktyczne i prawne; pouczenie, czy i w jakim trybie służy od niej odwołanie oraz o prawie do zrzeczenia się odwołania i skutkach zrzeczenia się odwołania; podpis z podaniem imienia i nazwiska oraz stanowiska służbowego pracownika organu upoważnionego do wydania decyzji; w przypadku decyzji, w stosunku do której może być wniesione powództwo do sądu powszechnego, sprzeciw od decyzji lub skarga do sądu administracyjnego - pouczenie o dopuszczalności wniesienia powództwa, sprzeciwu od decyzji lub skargi.

Nie budzi wątpliwości, że do postępowania zakończonego decyzją mają zastosowanie przepisy definiujące zasady ogólne postępowania administracyjnego, stanowiące między innymi, że organy administracji publicznej winny stać na straży praworządności (art. 7 k.p.a.), prowadzić postępowanie w sposób budzący zaufanie do władzy publicznej (art. 8 § 1 k.p.a.), wypełniać wobec stron obowiązki informacyjne (art. 9 k.p.a.), zapewnić stronom udział w postępowaniu (art. 10 § 1 k.p.a.), a także działać wnikliwie i szybko (art. 12 § 1 k.p.a.). Ponadto, stosownie do art. 77 § 1 k.p.a. organ administracji publicznej jest obowiązany w sposób wyczerpujący zebrać i rozpatrzyć cały materiał dowodowy, co oznacza, że materiał dowodowy zebrany w sprawie powinien być kompletny, tj. dotyczący wszystkich okoliczności faktycznych, które mają znaczenie w sprawie. Ze wskazanego przepisu wynika obowiązek podjęcia przez organ stosownych działań, między innymi przeprowadzenia z urzędu dowodów służących ustaleniu stanu faktycznego sprawy i zażądania od strony przedstawienia dowodów na poparcie jej twierdzeń lub wystąpienia do innych organów albo instytucji o zajęcie stanowiska w sprawie. Dopiero na podstawie całokształtu materiału dowodowego organ ocenia, czy dana okoliczność została udowodniona, w myśl art. 80 k.p.a. (por. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w K. z 18 listopada 2021 r., I SA/Kr (...), LEX nr 3289184).

W niniejszej sprawie sporna decyzja nr (...) z dnia 23 kwietnia 2024 r. zasadniczo nie spełnia wymogów określonych w art. 107 § 1 k.p.a., bowiem nie zawiera jednoznacznego rozstrzygnięcia sprawy wywołanej wniesieniem wniosku o transfer/wypłatę środków z subkonta osoby ubezpieczonej na rzecz małżonka. Organ nie rozstrzygnął, czy ubezpieczony miał prawo do transferu środków, bądź wypłaty z subkonta zmarłej żony, czy nie. Co prawda z uzasadnienia zaskarżonej decyzji wynika, że organ rentowy przyjął, że ubezpieczony nie spełnił wszystkich przesłanek warunkujących dziedziczenie składek po zmarłej żonie, które nie stanowiły wspólności majątkowej zgodnie z art. 132 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, bowiem nie złożył wniosku o podział środków do właściwego Otwartego Funduszu Emerytalnego. Jednak w orzecznictwie wskazuje się, że rozstrzygnięcia sprawy nie można domniemywać ani wyprowadzać z treści uzasadnienia decyzji, albowiem powinno być ono wyrażone expressis verbis w osnowie (sentencji) decyzji, musi być jednoznaczne i nie budzić jakichkolwiek wątpliwości. Wypełnienie przez organ dyspozycji art. 107 § 1 pkt 5 k.p.a. następuje tylko i wyłącznie wtedy, gdy rozstrzygnięcie zostanie sformułowane w sposób kategoryczny co do zawartego tam władczego uregulowania przez organ sytuacji prawnej strony (por. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 16 lipca 2024 r., sygn. III OSK 88/23, Lex nr 3750524). Natomiast uzasadnienie (art. 107 § 1 pkt 6 k.p.a.) stanowi integralną część decyzji i jego zadaniem jest wyjaśnienie rozstrzygnięcia. Motywy decyzji powinny odzwierciedlać rację decyzyjną i wyjaśnić tok rozumowań prowadzących do zastosowania konkretnego przepisu prawa materialnego do rzeczywistej sytuacji faktycznej (por. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w P. 13 listopada 2024 r, sygn. IV SA/Po 767/24, Lex nr 3778824).

W przedmiotowej sprawie w zaskarżonej decyzji organ rentowy ograniczył się wyłącznie do realizacji obowiązku informacyjnego oraz do odesłania ubezpieczonego do właściwego podmiotu. Organ nie zajął stanowiska, czy co do zasady możliwe jest dokonanie na rzecz ubezpieczonego transferu/wypłaty środków z subkonta osoby ubezpieczonej.

Rozważając aspekt materialny, wymaga przypomnienia, że ustawa z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U. 2023 poz. 671 ze zm.) w art. 131–136 reguluje zasady dotyczące wypłat środków po śmierci członka OFE, udziału małżonka i osób uposażonych. Natomiast uzupełniająca regulacja, dotycząca podziału środków między OFE i subkonto ZUS znajduje się w przepisach ustawy z dnia 11 października 1998 r. o systemach ubezpieczeń społecznych, art. 40e (Dz.U. 2023 poz. 1251, ze zm.). Należy przy tym stanowczo rozróżnić dziedziczenie środków po zmarłym małżonku z OFE, od dziedziczenia środków z subkonta, jak też jednoznacznie określić, czy dziedziczenie następuje po zmarłym, który był ubezpieczonym w wieku produkcyjnym, czy był emerytem. Wymaga też ustalenia, czy w kontekście reform emerytalnych w roku 2011 i 2014, zważywszy na datę zgonu, zmarły posiadał jednostki tylko w OFE, czy w OFE i na subkoncie, bądź jedynie na subkoncie.

Zgodnie z treścią art. 131 ust. 1 oraz art. 132 ust. 1 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, jeżeli w chwili śmierci członek otwartego funduszu pozostawał w związku małżeńskim, fundusz dokonuje wypłaty transferowej połowy środków zgromadzonych na rachunku zmarłego na rachunek małżonka zmarłego w otwartym funduszu, w zakresie, w jakim środki te stanowiły przedmiot małżeńskiej wspólności majątkowej, zaś środki zgromadzone na rachunku zmarłego członka otwartego funduszu emerytalnego, które nie zostaną wykorzystane zgodnie z art. 131 ustawy o ofe., przekazywane są osobom wskazanym przez zmarłego (uposażonym), zgodnie z art. 82 ust. 1 lub 1a, a w przypadku ich braku wchodzą w skład spadku. Zawierając umowę z otwartym funduszem, osoba występująca z wnioskiem o przyjęcie do funduszu może wskazać imiennie jedną lub więcej osób fizycznych, na których rzecz ma nastąpić, po jej śmierci, wypłata środków niewykorzystanych zgodnie z art. 131 ustawy o ofe.

Z przywołanych wyżej przepisów ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych i ustawy emerytalno-rentowej wynika wprost, że małżonek otrzymuje połowę środków automatycznie, bez udziału sądu spadkowego, o ile małżonkowie pozostawali we wspólności majątkowej; pozostała część środków podlega dziedziczeniu, na podstawie ustawy lub testamentu. Przy czym wskazanie osoby uposażonej wyłącza konieczność przeprowadzania postępowania spadkowego w tej części i dopiero w razie braku wskazania uposażonego, środki trafiają do masy spadkowej.

Analiza wskazanych przepisów prowadzi do wniosku, że procedurę podziału środków po zmarłym członku Otwartego Funduszu Emerytalnego, niezależnie od faktu że zmarły posiada subkonto (art. 40a ustawy systemowej) zawsze inicjuje OFE. Aby otrzymać środki z OFE po zmarłym członku funduszu, należy przeprowadzić procedurę wypłaty środków pośmiertnych. Tryb postępowania zależy od tego, czy zmarły wskazał osoby uposażone (tzw. dyspozycja na wypadek śmierci), czy też nie wskazał nikogo – wtedy środki dziedziczone są przez spadkobierców. Przy czym należy pamiętać, że zgodnie z art. 131 ust. 1 ustawy o ofe, zawsze w pierwszej kolejności dokonuje się wypłaty transferowej z funduszu otwartego na rzecz małżonka zmarłego, w zakresie, w jakim środki te stanowiły przedmiot małżeńskiej wspólności majątkowej, co zasadniczo dotyczy połowy wartości środków. Następnie, o ile zmarły wskazał osoby uposażone, środki trafiają bezpośrednio do tych osób z pominięciem spadku. Jeżeli zmarły nie wskazał uposażonych, wszystkie pozostałe środki są dziedziczone na zasadach ogólnych w zgodzie z przepisami kodeksu cywilnego w ramach postępowania spadkowego. Przy czym informacją o istnieniu dyspozycji na wypadek śmierci dysponuje tylko fundusz OFE, do którego należał zmarły.

Zgodnie z art. 131 ust. 2 wypłata transferowa jest dokonywana na wniosek w terminie, o którym mowa w art. 122, nie wcześniej jednak niż w terminie 1 miesiąca, po przedstawieniu przez małżonka zmarłego odpisu aktu zgonu, odpisu aktu małżeństwa oraz pisemnego oświadczenia stwierdzającego, czy do chwili śmierci członka funduszu nie zaszły żadne zmiany w stosunku do treści oświadczenia, o którym mowa w art. 83 ust. 1, lub zawiadomienia, o którym mowa w art. 83 ust. 2, a jeżeli zmiany te miały miejsce - także dowodu tych zmian.

Idąc dalej, z treści art. 40e ust. 5 ustawy systemowej wynika, że w przypadku osób będących członkami otwartego funduszu emerytalnego, otwarty fundusz emerytalny jest obowiązany zawiadomić Zakład o osobach, na rzecz których nastąpił podział środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym w razie śmierci osoby, dla której Zakład prowadzi subkonto, oraz o ich udziale w tych środkach, w terminie 14 dni od dnia dokonania tego podziału. Przepis ten nakłada obowiązek informacyjny na otwarty fundusz emerytalny wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, gdy dojdzie do podziału środków zgromadzonych na rachunku członka OFE w jednej z trzech sytuacji, w tym śmierci osoby, której ZUS prowadzi równolegle subkonto. Przepis ten wprowadza mechanizm koordynacji działań OFE i ZUS, bowiem w przypadku osoby ubezpieczonej, która posiadała rachunek w OFE i miała prowadzone subkonto w ZUS, dziedziczenie (podział środków) dotyczy jednocześnie dwóch źródeł (OFE i ZUS), ale inicjatywa co do podziału zawsze rozpoczyna się w OFE.

Z treści przepisu wynika wprost, że organ nie może samodzielnie dokonać wypłaty środków z subkonta do czasu, aż otrzyma zawiadomienie od OFE, kto i w jakiej części został uprawniony do środków z rachunku w OFE. ZUS działa wyłącznie w reakcji na dane z OFE i nie jest organem inicjującym w sprawach podziału środków w przypadku śmierci członka OFE. Natomiast jeśli OFE nie wywiąże się z obowiązku informacyjnego, to ZUS nie może wypłacić środków z subkonta, a osoba uprawniona musi najpierw wystąpić do OFE, a dopiero po dokonaniu przez OFE podziału i zawiadomieniu ZUS, możliwe jest dokonanie wypłaty z subkonta.

W kontekście przywołanych przepisów prawa, należy mieć na uwadze, że środki na rachunku OFE nie są tożsame ze środkami na subkoncie. Byt prawny i funkcjonalnych tych wymiernych wartości majątkowych jest odrębny. Niemniej, ustawodawca właśnie w interesie uposażonych lub spadkobierców wprowadził mechanizm koordynacji wypłaty środków z obydwu źródeł, mając na względzie uproszczenie procedury. Stosowanie art. 40e ust. 5 ustawy systemowej w praktyce nie może więc prowadzić, do swoistego zapętlenia sytuacji prawnej osoby uprawnionej, lecz ma służyć usprawnieniu realizacji przepływu środków.

Sąd Apelacyjny stoi na stanowisku, że o ile ZUS dysponuje dowodami częściowego rozliczenia środków z OFE po śmierci członka OFE, to w przypadku braku wyczerpujących i pełnych informacji z OFE, zobowiązany jest podjąć czynności wyjaśniające, skierowane do OFE, w celu pełnego wyjaśnienia stanu sprawy, w szczególności w zakresie wszystkich czynności podjętych przez OFE w związku z podziałem środków po zmarłym członku OFE. Zadaniem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jest bowiem realizowanie przepisów prawa w zakresie ubezpieczeń społecznych, zaś jego funkcjonowanie powinno być ukierunkowane na ochronę interesów osób ubezpieczonych. Odnosząc się do przywołanych zasad ogólnych, w postępowaniu administracyjnym obowiązuje zasada dochodzenia prawdy obiektywnej, w świetle której zasadniczo na organie administracji, prowadzącym postępowanie spoczywa obowiązek wszechstronnego oraz rzetelnego ustalenia stanu faktycznego sprawy (art. 7 i nast. k.p.a.), jakkolwiek w orzecznictwie wskazuje się, że organ nie ma obowiązku poszukiwania dowodów mających wykazać zaistnienie okoliczności, których wykazanie leży w interesie strony, w sytuacji jej pasywnej postawy (por. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 1 kwietnia 2025 r., sygn. I OSK 812/22, Lex nr 3882067).

W analizowanej sprawie, bezspornie małżonka ubezpieczonego, która zmarła w roku 2012 w wieku 48 lat, była członkiem OFE i posiadała subkonto w ZUS. Ubezpieczony do apelacji załączył kopię dokumentu, stanowiącego deklarację przystąpienia do Otwartego Funduszu Emerytalnego N.-N. Polska, z której wynika, że ubezpieczony był mężem zmarłej, a małżonkowie pozostawali we wspólności majątkowej. Z załączonych dowodów wynika, że żona ubezpieczonego w deklaracji wskazała jako uposażoną w 50% S. D.. Natomiast w toku postępowania apelacyjnego, pismem z dnia 23 czerwca 2025 r. (k. 87) Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S., w wykonaniu zobowiązania Sądu, wskazał że na podstawie systemów informatycznych ustalono, że wypłata środków z subkonta Pana B. D., w trybie art 129a ustawy, została dokonana przez Oddział ZUS w B. na podstawie zawiadomienia z Otwartego Funduszu Emerytalnego w grudniu 2016 roku. Organowi chodziło najpewniej o przepis ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, przy czym przepis ten dotyczy prawa współmałżonka do jednorazowej wypłaty wszystkich środków zgromadzonych na rachunku OFE na jego wniosek, co nie dotyczy środków z subkonta zmarłej. Natomiast zgodnie z art. 40e ustawy systemowej, ust. 10: Otwarty fundusz emerytalny jest obowiązany zawiadomić Zakład o dokonaniu jednorazowej wypłaty środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, o której mowa w ust. 9, w terminie 14 dni od dnia dokonania tej wypłaty. Przepis ust. 6 stosuje się odpowiednio; i ust. 11: Zakład dokonuje jednorazowej wypłaty składek zewidencjonowanych na subkoncie w terminie 3 miesięcy od dnia otrzymania zawiadomienia, o którym mowa w ust. 10.

Należy odnotować, że stan subkonta ubezpieczonego wskazuje, że w okresie od października do grudnia 2016 na subkoncie ubezpieczonego dwukrotnie dokonano podziału środków z II filaru ZUS, przypisów z waloryzacji rocznej, zwrotu SUW z OFE na subkonto i wystawiono notę wypłaty środków z II filaru ZUS; po tych operacjach saldu subkonta wynosiło 0. Organ nie zamieścił jednak komentarza prawnego do tych operacji na subkoncie ubezpieczonego.

Nadto z informacji przekazanej z OFE wynika, że została wskazana tylko jedna osoba S. D. w udziale 50%, natomiast brakuje wskazania dotyczącego pozostałych 50% środków. Odpowiedź z OFE brzmiała: Na deklaracji był wskazany drugi uposażony 50%. Niestety do tej pory nie wystąpił o wypłatę środków z tego tytułu. Do pisma organ przedłożył wydruki z konta ubezpieczonego oraz z automatycznego podziału środków (k. 88-89), potwierdzające rozdział środków z subkonta po zmarłej na dwie osoby, tj. B. D. oraz S. D.. Organ rentowy do akt sprawy nie przedłożył kopii korespondencji z Otwartym Funduszem Emerytalnym. Organ nie wyjaśnił też w procedurze z OFE, czy drugą osobą był ubezpieczony. A należy zaznaczyć, że z wydruku Automatyczny podział środków wynika dwóch uposażonych – S. i B., chociaż ze wskazaniem różnych podstaw prawnych. Pojawia się więc wątpliwość, którą powinien był wyjaśnić organ, czy na potrzeby dziedziczenia środków, B. był również uposażonym, czy wyłącznie uprawnionym współmałżonkiem. W sprawie do podziału de facto została jeszcze ¼ środków OFE i na subkoncie i rzeczą organu było wyjaśnienie, czy ubezpieczony został wskazany przez małżonkę jako uposażony.

Wymaga też zauważenia, że w kwestiach związanych z dziedziczeniem środków z subkonta istnieje poważna luka systemowa: jak należy proceduralnie postąpić w przypadku roszczenia uposażonego lub uprawnionego współmałżonka, adresowanego do ZUS o podział środków z subkonta zmarłego, gdy organ nie ma informacji z OFE o podziale środków, a zwłaszcza w sytuacji istnienia wielu uprawnionych. Rzecz jasna, istotne jest przy tym, czy osoba zgłaszająca roszczenie do ZUS wcześniej wystąpiła do OFE o podział środków po zmarłym. Sąd Apelacyjny stoi na stanowisku, że w takim przypadku - gdy osoba zgłaszająca roszczenie, wcześniej wystąpiła do OFE o podział środków po zmarłym - stosownie do wyniku postępowania wyjaśniającego, prowadzonego z zastosowaniem ogólnych zasad procedury administracyjnej, organ ma obowiązek wydać decyzję merytoryczną. Natomiast w analizowanej sprawie, wydaje się, że mamy do czynienia z przypadkiem pominięcia OFE i wystąpienia od razu do ZUS o podział środków z subkonta zmarłej małżonki. Taki wniosek byłby zasadny wyłącznie w sytuacji braku członkostwa w OFE, stosownie do art. 40e ust. 11a ustawy systemowej. Natomiast w przeciwnym razie, organ jest związany dyspozycją z art. 40e ust. 5 i ust. 8 ustawy systemowej i nie podejmuje czynności do czasu zawiadomienia, o którym mowa w art. 40e ust. 5 ustawy systemowej.

Wobec szeregu omówionych wyżej wątpliwości i niejasności stanu faktycznego, w ocenie Sądu Apelacyjnego sprawa wymaga ponownego rozpoznania przez organ. W szczególności wymagane jest jednoznaczne ustalenie, czy ubezpieczony znajduje się w gronie osób uposażonych do otrzymania środków, które nie stanowiły przedmiotu wspólności majątkowej, i z jakim udziałem. Organ powinien we własnym zakresie przeprowadzić ustalenia z odpowiednim Otwartym Funduszem Emerytalnym i w oparciu o wynik tych ustaleń udzielić wyczerpujących informacji w formie czynności technicznej, a nie decyzji, zachowując się zgodnie z art. 9 k.p.a., czyli wyczerpująco poinformować ubezpieczonego o dalszym trybie postępowania, w tym o konieczności złożenia wniosku w OFE. Należy przy tym wziąć pod uwagę, że ubezpieczony jest osobą nieporadną, nie rozumie procedur i przyjętych rozwiązań prawnych. Ewentualnie na podstawie art. 61a §1 k.p.a. organ rozważy wydanie postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania, jeśli nie było uzasadnionych przyczyn do merytorycznego rozpoznania sprawy.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Apelacyjny zgodnie z art. 477 ^14a k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok oraz poprzedzającą go decyzję organu rentowego i sprawę przekazał do ponownego rozpoznania bezpośrednio organowi rentowemu.

SSA Jolanta Hawryszko