Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Szczecinie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 29 listopada 2024 r.

Sąd Apelacyjny w Szczecinie III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w osobie sędziego Urszuli Iwanowskiej, po rozpoznaniu w dniu 29 listopada 2024 r., w S., na posiedzeniu niejawnym,

sprawy z odwołania M. K.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w S.

o zwrot nienależnie pobranego świadczenia

na skutek apelacji ubezpieczonego od wyroku Sądu Okręgowego w Szczecinie VI Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 14 maja 2024 r., sygn. akt VI U 448/23,

zmienia zaskarżony wyrok oraz poprzedzającą go decyzję i stwierdza, że M. K. nie ma obowiązku zwrotu pobranego świadczenia należnego C. K. za miesiąc października 2022 r. w kwocie 1.999 (jeden tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąt dziewięć) złotych 89 (osiemdziesiąt dziewięć) groszy.

sędzia Urszula Iwanowska

sygn. akt III AUa 267/24

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 17 lutego 2023 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S., na podstawie art. 101 pkt 2 i art. 138 ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz. U. z 2022 r., poz. 504 ze zm.; powoływana dalej jako: ustawa emerytalna) zobowiązał M. K. do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia za okres od 1 do 31 października 2022 r. w kwocie 1.999,89 zł wskazując, iż ubezpieczony pobrał nienależnie świadczenie za okres od 1 do 31 października 2022 r. po zmarłej w dniu 5 października 2022 r. C. K.. Organ rentowy podkreślił, że ubezpieczony pobrał świadczenie podczas, gdy nie był wskazany w decyzji organu rentowego jako osoba uprawniona do pobierania świadczeń.

W odwołaniu od powyższej decyzji M. K. wniósł o jej zmianę i powołując się na uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 20 września 2022 r., III AUa 261/22 podniósł, że jako syn zmarłej jest uprawniony do pobrania należnego jej świadczenia za miesiąc, w którym zmarła.

W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wniósł o jego oddalenie w całości, podtrzymując argumentację przytoczoną w zaskarżonej decyzji. Nadto organ rentowy dodał, że odwołujący może złożyć w ZUS wniosek o wypłatę niezrealizowanego świadczenia po zmarłej matce w trybie art. 136 ust. 1 ustawy emerytalnej, przed upływem 12 miesięcy od dnia śmierci matki.

Wyrokiem z dnia 14 maja 2024 r. Sąd Okręgowy w Szczecinie VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oddalił odwołanie.

Powyższe orzeczenie Sąd Okręgowy oparł o następujące ustalenia faktyczne i rozważania prawne:

C. K. decyzją Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 4 maja 1987 r. nabyła prawo do emerytury od dnia 3 kwietnia 1987 r. Termin płatności świadczenia był ustalony na 15 dzień każdego miesiąca.

C. K. zmarła w dniu 5 października 2022 r.

Po śmierci C. K. świadczenie emerytalne należne zmarłej za okres od 1 do 31 października 2022 r., w kwocie 1.999,89 zł, w dniu 13 października 2022 r. listonosz przekazał synowi adresatki M. K..

M. K. jest jedynym dzieckiem zmarłej i jedyną osoba, która z nią zamieszkiwała przed śmiercią we wspólnym gospodarstwie domowym.

Podczas rozmowy telefonicznej w dniu 2 lutego 2023 r. pracownik organu rentowego poinformował C. K., że powinien złożyć wniosek o wypłatę niezrealizowanego świadczenia, które zostanie zaliczone na poczet nadpłaty świadczenia.

W dniu 17 lutego 2023 r. pracownik ZUS sporządził notatkę służbową w sprawie ujawnienia nadpłaty emerytury za okres od 1 do 31 października 2022 r. w kwocie 1.999,89 zł. Organ wskazał, że nadpłata powstała na skutek zbyt późnego zawiadomienia ZUS o zgonie świadczeniobiorcy i pobrania świadczenia przez osobę nieuprawnioną, tj. M. K..

W związku z powyższym organ rentowy wydał zaskarżoną decyzję.

Po ustaleniu powyższego stanu faktycznego oraz na podstawie przepisów prawa niżej powołanych Sąd Okręgowy uznał odwołanie za nieuzasadnione.

Przechodząc do merytorycznej oceny zaskarżonej decyzji sąd pierwszej instancji wskazał, że zgodnie z treścią przepisu art. 138 ust. 1 ustawy emerytalnej osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu.

W myśl ust. 2 powołanego przepisu za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się:

1)  świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania;

2)  świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenia.

Zgodnie z ust. 3 art. 138, za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się również świadczenia wypłacone z przyczyn niezależnych od organu rentowego osobie innej niż wskazana w decyzji tego organu.

Sąd Okręgowy wskazał, że z powyższego wynika, iż osoba, która pobrała nienależne jej świadczenie, obowiązana jest do jego zwrotu. Za nienależnie pobrane uważa się zaś m. in. świadczenie wypłacone osobie innej niż wskazana w decyzji tego organu, przy czym obowiązek zwrotu świadczenia nie jest w tym przypadku obwarowany koniecznością pouczenia o braku prawa do pobierania świadczeń. Skuteczność żądania zwrotu świadczenia nienależnego uzależniona jest od pouczenia o braku prawa do świadczenia, tylko w przypadku świadczeń wypłaconych mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymania wypłaty świadczeń w całości lub w części.

Dalej sąd pierwszej instancji podniósł, że w myśl art. 130 ust. 1 ustawy emerytalnej, świadczenia wypłaca się za miesiące kalendarzowe w dniu ustalonym w decyzji organu rentowego jako termin płatności świadczeń, z uwzględnieniem ust. 4 i 5, chyba że umowy międzynarodowe stanowią inaczej. Świadczenia wypłaca się osobom uprawnionym, w formie bezgotówkowej na wskazany przez osobę uprawnioną jej rachunek płatniczy prowadzony w kraju lub wydany w kraju jej instrument płatniczy w rozumieniu ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych albo za pośrednictwem podmiotów prowadzących działalność w zakresie doręczania świadczeń (ust. 2).

Stosownie zaś do treści art. 101 pkt. 2 powołanego aktu, prawo do renty bądź emerytury ustaje wraz ze śmiercią osoby uprawnionej.

Następnie Sąd Okręgowy zaznaczył, że w przedmiotowej sprawie przedmiotem sporu jest zobowiązanie M. K. do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia z tytułu emerytury przysługującej C. K. za okres października 2022 r.

C. K., uprawniona do świadczenia emerytalnego, zmarła w dniu 5 października 2022 r., a organ rentowy już po śmierci uprawnionej, wypłacił świadczenie emerytalne należne zmarłej za październik 2022 r. synowi adresatki M. K.. Oczywistym jest zatem, że odwołujący jako osoba nieuprawniona pobrał po śmierci C. K. należne jej świadczenie za październik 2022 r. Tym samym w okolicznościach sprawy spełnione zostały przesłanki uprawniające organ rentowy do żądania zwrotu nienależnie pobranego świadczenia na podstawie art. 138 ust. 1 i 3 ustawy emerytalnej.

Jednocześnie sąd meriti wyjaśnił, że ubezpieczony będąc synem świadczeniobiorcy należał do kręgu spadkobierców C. K., jednak nie mógł nabyć prawa do świadczenia za październik 2022 r. w drodze spadkobrania. Świadczenia z ubezpieczenia społecznego nie mają bowiem charakteru cywilnoprawnego i prawo do nich nie podlega cesji, dziedziczeniu ani innej formie następstwa prawnego, są to bowiem prawa ściśle związane z osobą zmarłego (art. 922 § 2 k.c.). Prawo do tych świadczeń powstaje wyłącznie wskutek spełnienia ustawowych przesłanek określonych w przepisach z zakresu ubezpieczeń społecznych, a do tych nie należy wstąpienie w prawa przysługujące innej osobie (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2000 r., II UKN 372/99 oraz z dnia 27 kwietnia 2004 r., II UK 297/03).

Kontynuując sąd pierwszej instancji wskazał, że przepisem, który na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych przewiduje szczególne następstwo prawne po osobie, która zgłosiła wniosek o świadczenie określone ustawą, wskazując krąg osób uprawnionych do udziału w postępowaniu o świadczenie należne do dnia śmierci tej osoby, jest art. 136 ustawy emerytalnej. W ustępie 1 tego przepisu przewidziano, że w razie śmierci osoby, która zgłosiła wniosek o świadczenia określone ustawą, świadczenia należne jej do dnia śmierci wypłaca się małżonkowi, dzieciom, z którymi prowadziła wspólne gospodarstwo domowe, a w razie ich braku - małżonkowi i dzieciom, z którymi osoba ta nie prowadziła wspólnego gospodarstwa domowego, a w razie ich braku - innym członkom rodziny uprawnionym do renty rodzinnej lub na których utrzymaniu pozostawała ta osoba. Z kolei, w myśl art. 136 ust. 3 roszczenia o wypłatę tych świadczeń wygasają po upływie 12 miesięcy od dnia śmierci osoby, której świadczenia przysługiwały, chyba że przed upływem tego okresu zgłoszony zostanie odpowiedni wniosek o dalsze prowadzenie postępowania.

Z treści cytowanego przepisu wynika, że sama okoliczność pokrewieństwa odwołującego i świadczeniobiorcy, wspólne zamieszkiwanie, czy też zwyczajowe pobieranie świadczeń w imieniu świadczeniobiorcy za jego życia, nie dawały odwołującemu podstaw do pobrania po śmierci C. K. świadczenia za okres października 2022 r. Zdaniem Sadu Okręgowego, aby móc nabyć prawo do świadczenia należnego C. K. do dnia śmierci, odwołujący powinien złożyć w trybie art. 136 ust. 1 i 3 ustawy emerytalnej wniosek o wypłatę niezrealizowanego świadczenia. Mimo kilkukrotnych pouczeń ze strony ZUS i Sądu ubezpieczony wniosku takiego nie złożył twierdząc, że pobrane przez niego świadczenie nie było nienależnie pobrane. Dodać trzeba, że obecnie odwołujący nie może już wystąpić z takim wnioskiem do organu rentowego, ponieważ art. 136 ust. 3 przewiduje dwunastomiesięczny zawity termin, liczony od dnia śmierci osoby, której świadczenia przysługiwały. W rezultacie roszczenie o wypłatę niezrealizowanego świadczenia wygasło.

W świetle powyższych argumentów Sąd Okręgowy nie miał wątpliwości, iż ubezpieczony jako osoba, która pobrała nienależne świadczenie jest zobowiązany do jego zwrotu na podstawie art. 138 ust 1 i 3 ustawy emerytalnej.

Mając na uwadze powyższe, Sąd uznał odwołanie za nieuzasadnione i oddalił je na podstawie art. 477 ¹⁴ § 1 k.p.c.

Z powyższym wyrokiem Sądu Okręgowego w Szczecinie w całości nie zgodził się M. K., który w wywiedzionej apelacji zarzucił mu:

1. naruszenie prawa procesowego, tj.

a)  art. 477 ¹⁴ § 2 ¹ k.p.c., poprzez jego błędną wykładnię i nieprawidłowe zastosowanie polegające na stwierdzeniu, że sąd nie może przyjąć wniosku o uchylenie decyzji ZUS z dnia 17 marca 2024 r., znak:(...), a może ją tylko zmienić albo oddalić odwołanie,

b)  art. 232 k.p.c. poprzez przyjęcie, że ubezpieczony nie wywiązał się z obowiązku udowodnienia okoliczności, z której wywodzi skutki prawne, iż świadczenie emerytalne za miesiąc październik 2022 r. pobrane za zmarłą w tym samym miesiącu Mamę, było należne i należnie pobrane, podczas gdy strona zaoferowała logiczne, wzajemnie uzupełniające się dowody w postaci argumentacji przedstawionej w pismach procesowych z dnia 20 czerwca 2023 r. z załącznikami, potwierdzające stanowisko, że świadczenie będące przedmiotem sporu było należne i należnie pobrane;

2. naruszenie prawa materialnego, tj. kierowanie się art. 138 ust. 1, 2 i 3, art. 130 ust. 1, art. 101 pkt 2 i art. 136 ust. 1 i 3 ustawy emerytalnej, a pominięcie art. 138a i art. 136a ust. 2 tej ustawy.

W oparciu o tak sformułowane zarzuty apelujący wniósł o:

- zmianę zaskarżonego wyroku w całości oraz o uchylenie decyzji ZUS z dnia 17 lutego 2023 r., znak:(...).

W uzasadnieniu skarżący między innymi wskazał, że w październiku 2022 r. - czyli miesiącu, w którym zmarła jego Mama - nie ustało jeszcze prawo do świadczenia emerytalnego Mamy, nie zostało ono także wstrzymane. Apelujący podkreślił, że nie zostałem w ogóle pouczony przez organ rentowy o braku prawa do pobierania świadczenia. Organ tego nie wykazał. Jednocześnie apelujący zapewnił, że nie miał złej woli przy pobieraniu świadczenia.

Zdaniem skarżącego decyzja organu winna być uchylona bowiem została wydana "z rażącym naruszeniem przepisów o postępowaniu przed organem rentownym" poprzez nieuwzględnienie art. 138a i art. 136a ust. 2 ustawy emerytalnej oraz art. 84 ust. 2 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (patrz wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 30 grudnia 2022 r., III AUa 142/22, przytoczony w dalszej części uzasadnienia niniejszej apelacji).

Zdaniem apelującego świadczenie za miesiąc październik 2022 r. było świadczeniem a) należnym, b) należnie pobranym. Przytaczając treść orzeczeń sądów powszechnych i Sądu Najwyższego ubezpieczony wniósł o uwzględnienie jego apelacji.

W odpowiedzi na apelację Zakład Ubezpieczeń Społecznych wniósł o jej oddalenie podzielając w całości argumentację faktyczną i prawną zawartą w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku. W ocenie organu rentowego apelacja jest oczywiście bezzasadna w całości, bowiem sąd pierwszej instancji w pełni zebrał i dokonał wszechstronnej oceny materiału dowodowego, prawidłowo ustalił wszystkie okoliczności faktyczne sprawy, wyciągnął na ich podstawie nie budzące zastrzeżeń logiczne wnioski i prawidłowo zastosował zarówno przepisy prawa materialnego, jak i procesowego.

Sąd Apelacyjny rozważył, co następuje:

Apelacja ubezpieczonego doprowadziła do zmiany zaskarżonego wyroku i zaskarżonej decyzji, chociaż z innych powodów niż to wskazał ubezpieczony.

W pierwszej kolejności trzeba wyjaśniać, że słusznie M. K. wskazał, że świadczenie emerytalne za miesiąc października 2022 r. było świadczeniem należnym jego zmarłej Mamie - C. K..

Sąd odwoławczy podziela w całości stanowisko przedstawione przez Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 7 grudnia 2022 r., sygn. akt III AUa 116/22 (LEX nr 3483201), w którym Sąd ten wyjaśnił, że zgodnie z art. 130 ust. 1 i art. 136a ust. 2 ustawy emerytalnej - wobec jednoznacznego odróżnienia przez ustawodawcę instytucji nabycia prawa do świadczenia od instytucji prawa do jego wypłaty - emerytowi przysługuje należne świadczenie emerytalne w pełnej wysokości aż do końca miesiąca, w którym nastąpiła śmierć emeryta, zaś od następnego miesiąca organ ma ustawowy obowiązek wstrzymania wypłaty emerytury, a jeżeli tego nie dokona, wtedy wypłacona emerytura jest nienależnie pobranym świadczeniem. Należną emeryturę - także w miesiącu zgonu świadczeniobiorcy - może pobrać osoba upoważniona wg art. 136b ustawy emerytalnej jako ubezpieczeniowy opiekun emeryta. Natomiast jeżeli takiej osoby nie ma, świadczenie należne, ale niepobrane, wchodzi do masy spadkowej i jest dziedziczone na ogólnych zasadach.

Zatem świadczenie emerytalne za miesiąc października 2022 r. było świadczeniem należnym C. K..

Natomiast sam ubezpieczony pobrał to świadczenie nienależnie, bowiem jego prawo do tego świadczenia potwierdził dopiero akt poświadczenia dziedziczenia. Zatem, w tym zakresie organ rentowy słusznie uznał, że należne świadczenie zostało pobrane w dniu 13 października 2022 r. przez osobę nieuprawnioną. Zupełnie bezpodstawne jest twierdzenie apelującego, że organ rentowy nie pouczył go i nie poinformował, iż to świadczenie dla ubezpieczonego w dniu jego wypłaty było świadczeniem mu nienależny. Bezspornym bowiem jest fakt, że sporne świadczenie było emeryturą przyznaną i wpłacaną C. K.. M. K. nie legitymował się żadnym dokumentem uprawniającym do pobierania świadczenia emerytalnego C. K. - nie został ustanowiony przez nią pełnomocnikiem.

Rozpoznając niniejszą sprawę sąd odwoławczy miał na uwadze poza ustaleniem dokonanymi przez sąd pierwszej instancji, które Sąd Apelacyjny podziela i przyjmuje w całości za własne (art. 387 § 2 ¹ pkt. 1 k.p.c.) także następujące fakty:

M. K. uzyskał akt poświadczenia dziedziczenia po zmarłej Mamie - C. K. w dniu 19 grudnia 2022 r., zgodnie z którym jest on jedynym spadkobiorącą po zmarłej (bezsporne, nadto dowód: akt poświadczenia dziedziczenia k. 22).

Ubezpieczony nie przedłożył tego dokumenty organowi rentowemu wraz z wnioskiem o wypłatę świadczenia należnego jego matce za miesiąc październik 2022 r., co pozwoliłoby na zakończenie tej sprawy (bezsporne, brak dokumentu w aktach ZUS).

To zaniechanie ubezpieczonego doprowadziło do wydania decyzji z dnia 17 lutego 2023 r. i zaangażowania sądu pierwszej i drugiej instancji.

Sąd Apelacyjny ostatecznie mając na uwadze, że w niniejszej sprawie:

1)  ustalony stan faktyczny co do istotnych okoliczności jest bezsporny,

2)  ubezpieczony legitymuje się aktem poświadczenia dziedziczenia po C. K.,

3)  świadczenie emerytalne za miesiąc października 2022 r. po zmarłej jest świadczeniem należnym

uznał, że zachodzą przesłanki do zmiany zarówno zaskarżonego wyroku, jak i poprzedzającej go decyzji, i przyjęcia, że świadczenie pobrane przez M. K. na dzień wydania decyzji i wyrokowania było świadczeniem należnym i wypłaconym osobie uprawnionej.

Jednocześnie trzeba wyjaśnić, że art. 136 ust. 1 ustawy emerytalnej dotyczy tylko takiego przypadku, gdy uprawniony wystąpił z wnioskiem o świadczenie i jeszcze przed datą wypłaty świadczenia - zmarł. Przepis ten stanowi bowiem podstawę prawną ustalenia uprawnienia członka rodziny do świadczenia nie wypłaconego zmarłemu, ale tylko w sytuacji, gdy zmarły nie miał jeszcze ustalonego prawa do świadczenia i nie pobierał go, a zmarł po złożeniu wniosku o świadczenie (tak Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 8 lutego 2018 r., III A Ua 289/17, LEX nr 2475109). Zatem przepis ten nie stanowi podstawy prawnej niniejszej sprawy.

Skoro świadczenie emerytalne należne C. K. za październik 2022 r. weszło do spadku po niej, a jego tymczasowym dysponentem był organ rentowy do chwili wypłaty uprawnionemu - to sąd odwoławczy uznał, że skoro świadczenie i tak podlegałoby wpłacie na rzecz M. K. jako jedynego spadkobiercy, należało zakończyć sprawę rezygnując z nadmiernego formalizmu, który wymagałby na podstawie zaskarżonej decyzji i wyroku sądu pierwszej instancji zwrot wypłaconej kwoty przez M. K. na rzecz organu rentowego, następnie złożenia przez spadkobiercę wniosku łącznie z aktem poświadczenia dziedziczenia do organu o wypłatę świadczenia za miesiąc październik 2022 r., a w następstwie tego wydanie przez organ rentowy decyzji o wypłacie należnego świadczenia do jego rąk i w końcu - faktyczną wypłatę. Skoro w sprawie istotne okoliczności są bezsporne i były przyznane przez organ rentowy, który przed wydaniem zaskarżonej decyzji wskazywał ubezpieczonemu sposób zakończenia sprawy przez złożenie stosowanego wniosku, to sąd odwoławczy wydając wyrok w niniejszej sprawie faktycznie doprowadził do jej zakończenia między stronami.

Z tych względów Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 w związku z art. art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok oraz poprzedzającą go decyzję i stwierdził, że M. K. nie ma obowiązku zwrotu pobranego świadczenia należnego C. K. za miesiąc października 2022 r. w kwocie 1.999,89 zł.

sędzia Urszula Iwanowska